١ - تار: بر اساس لغت نامه دهخدا "یکی از اقسام ساز ایران را برای این تار می گویند که روی آن تارهای فلزی کشیده شده است این لفظ در سنسکریت « تره » است. در شعر فرخی سیستانی تار در ردیف "غژ" و "نزهت" که نام دو آلت موسیقی است به کار رفته است: هر روز یکی دولت و هر روز یکی غژ- هر روز یکی نزهت و هر روز یکی تار. جامی می گوید: تار که بر بربط ناهید بست؟ - زنگ که بر محمل خورشید بست؟. طالب آملی می گوید: دیدیم بسی ناخوشی از محتسب اما - نی تار بریدیم و نه مضراب شکستیم
بر اساس نوشتاری از احمدیان راد : "تار در لغت به معنی رشته است و در آلات موسیقی همان است که به اصطلاح امروز سیم گفته می شود و پیشینیان، آن را وتر می نامیدند. هیچ سازی نیست که از سیم بی بهره باشد مگر آلات بادی که در آنها فشار هوا موجب ارتعاش و تولید صوت می شود".
برخی از ویژگی های تار : تار از جمله سازهای زهی مضرابی است که در ساخت آن از چوب، پوست، استخوان، زه، استفاده می‌شود. تار یکی از مهمترین سازهای موسیقی سنتی ایران است و از حدود ٢٠٠ سال پیش، از آن به عنوان یکی از سازهای اصلی موسیقی ایرانی نام برده شده است. طول کلی این ساز حدود ٩٥ سانتی متر است. نوازنده تار ایرانی در حالت نشسته ساز را به صورت افقی روی ران پا قرار می‌دهد، به طوری که دسته تار طرف چپ و کاسه طنینی طرف راست نوازنده قرار گیرد. نوازنده سر انگشت‌های دست چپ را روی دستان هایی که در طول دسته ی تار بسته شده است حرکت می‌دهد و با مضرابی که در دست راست دارد به سیم ها زخمه می‌زند. تار در ایران و برخی مناطق دیگر خاورمیانه مانند افغانستان، تاجیکستان، آذربایجان و ارمنستان و گرجستان و دیگر نواحی نزدیک قفقاز برای نواختن موسیقی کلاسیک این کشورها و بخش‌ها رایج است. در گذشته تار ایرانی پنج سیم (یا پنج تار) داشت. غلامحسین درویش یا درویش خان سیم ششمی به آن افزود که همچنان به کار می‌رود.
مرتضی حنانه استاد موسیقی ایرانی در کتاب گامهای گمشده، تار را ساز ملی ایرانیان می داند. ساز تار ساخته و پرداخته ذوق ایرانی است (منحنی و قوس‌هایی که در ساخت تار دیده می‌شود در خوشنویسی و نقاشی و مینیاتور و معماری ایرانی جاری و ساری است) و طی سالهای متمادی کامل و کاملتر گشته است.
آخرین الگوی منحصر بفرد ساخت تار نیز متعلق به سازگر مشهور ایرانی استاد یحیی دوم می‌باشد چه به لحاظ شاخص فنی و چه از لحاظ ذوقی همچنان که گره چوب را به شکل متقارن روی کاسه تار (در اصطلاح چهار گل) طراحی می نموده است.
مخترع تار : این که شهرت دارد ابونصر فارابی (۸۷۲ - ۹۵۰ میلادی) مخترع تار بوده است سند تاریخی ندارد. در دوره صفویه از نوازنده ای به نام استاد "شهسوار چهارتاری" نام برده اند و معروف است که "شیخ حیدر" مخترع چهار تار است. هم چنین گویند شخصی به نام "رضاء الدین شیرازی"، شش تار را اختراع کرده است.
تاریخچه تار : بنا بر روایتی تار از زمان فارابی موسیقی دان معروف ایرانی وجود داشته و بعد از وی توسط صفی الدین ارموی و دیگران به سمت کمال پیش رفته است . نمونه ی سلف تار مربوط به عهد صفوی (۱۵۰۱ - ۱۷۳۶میلادی) در نقاشی های کاخ هشت بهشت اصفهان مشاهده می شود . دو تصویر که یکی در سال ۱۷۷۵ میلادی و دیگری در سال ۱۷۹۰ میلادی در شیراز از تار نقاشی شده است نشان می‌دهد نواختن این ساز در دورۀ زندیه در شیراز متداول و مرسوم بوده است. با این همه، نام نوازندۀ مشخصی از این ساز در منابع دورۀ زندیه دیده نمی‌شود و از این‌رو، احتمالاً این ساز در آن دوره نام دیگری داشته است.ساز ِ تار با شمایل و مشخصات کنونی (کاسه و نقاره شبیه به دل روبروی هم، با دسته‌ای متصل دارای ۶ سیم ) از زمان قاجار دیده شده است. به طورکلی تار از دوره قاجاریه یکی از ارکان موسیقی ایران شده است. مولف کتاب عضدی می نویسد:"شب ها هر وقت آقا محمد خان قاجار حالت خوشی برایش دست می داد دوتار می زد که زدن آن در میان تراکمه معمول است".
نامدار ترین نوازندگان پیشین تار عبارتند از : آقا حسینقلی، میرزا عبدالله، درویش خان، اسماعیل ساقی، علینقی وزیری،موسی معروفی، یحیی زرین پنجه، علی‌اکبر شهنازی، مرتضی نی‌داوود، عبدالحسین شهنازی، غلامحسین بیگجه‌خانی، لطف‌الله مجد و عطا جنگوک
نامدار ترین نوازندگان تار در حال حاضر عبارتند از : جلیل شهناز، فرهنگ شریف، هوشنگ ظریف، فریدون حافظی، محمدرضا لطفی، حسین علیزاده، محسن نفر، داریوش طلایی، کیوان ساکت، داریوش پیرنیاکان، حمید متبسم، ارشد تهماسبی، مجید درخشانی و شهرام میرجلالی
تار در سروده هایی ازسهراب سپهری
پدرم نقاشی می کرد
تار هم می ساخت تار هم میزد
خط خوبی هم داشت
باغ ما در طرف سایه دانایی بود
باغ ما جای گره خوردن احساس و گیاه
باغ ما نقطه برخورد نگاه و قفس و آیینه بود
باغ ما شاید قوسی از دایره سبز سعادت بود... : سهراب سپهری
من سازم : بندی آوازم
برگیرم بنوازم بر تارم... : سهراب سپهری
٢ - دوتار : یکی از سازهای زهی زخمه‌ای (مضرابی) است و دارای٢ سیم می‌باشد. در هنگام نواختن این ساز، معمولاً با ناخن به جای مضراب زخمه می‌زنند
دوتار دارای شکمی گلابی شکل و دسته‌ای نسبتاً دراز است و ١٧ تا ٢٠ دستان بر دسته آن بسته می‌شود. برخی از دوتارهای محلی در نواحی مختلف جنوب ایران فاقد دستان است. سطح روی شکم دوتار از جنس چوب است و تارهای آن به فاصله‌های مختلف کوک می‌شود. طول دسته حدود ٦٠ و مجموعاً تمام ساز حدود یک متر است. از دوتار اغلب در موسیقی نواحی و محلی به خصوص در جنوب ایران و در اجراهای رستاک در شمال خراسان استفاده می‌شود.
از سرشناس‌ترین نوازندگان پیشین دوتار می‌توان به حاج قربان سلیمانی، استاد نظرمحمد سلیمانی، عباسقلی رنجبر، نظرلی محجوبی، محمدحسین یگانه، الیاقلی یگانه و از نوازندگان فعلی دکتر مجید تکه، علیرضا سلیمانی و عثمان محمدپرست اشاره کرد.
٣ - سه تار : از سازهای زهی مضرابی است که در ساخت آن از چوب، فلز، زه یا نخ نایلون استفاده می‌شود. سه‌تار و انواع سازهای شبیه به‌آن مانند دوتار و تنبور و چگور در نواحی مرکزی آسیا و خاورمیانه رواج داشته‌است. برخی از جمله عده‌ای از عرفا به آن «اوتار» نیز می‌گویند.
شکل ظاهری این تار مانند تنبور است با این تفاوت که دارای کاسه‌ای کوچکتر می‌باشد. سطح کاسه ی سه تار چوبی است. این ساز با ناخن انگشت اشاره دست راست نواخته می‌شود. سه تار سازی است که هم به‌صورت تک نوازی و هم در گروه نوازی ها مورد استفاده قرار می‌گیرد.
سه‌تار در گذشته سه سیم (تار) داشته و اکنون چهار سیم دارد (البته سیم سوم و چهارم آن نزدیک به هم قرار دارند و هم‌زمان نواخته می‌شوند و مجموعه ی آن دو را معمولاً سیم «بم» می‌نامند).
بر اساس لغت نامه دهخدا ، ساز سه تار تنبوری راگویند که بدان سه تار بسته باشد و در سروده ای از خاقانی می خوانیم:
نوای باربد و ساز بربط و مزمار
طریق کاسه گر و راه ارغنون و سه تار
میرزا عبدالله، درویش خان، ابوالحسن صبا، احمد عبادی، نور علی برومند، یوسف فروتن، سعید هرمزی، داریوش صفوت، جلال ذوالفنون، محمدرضا لطفی، حسین علیزاده، داریوش پیر نیاکان، عطا جنگوک، داریوش طلایی، کیوان ساکت، مسعود شعاری، حمید متبسم، کیهان کلهر، محمد فیروزی، کیا طبسیان، امیرحسین پورجوادی، قشنگ کامکار از جمله سه تار نوازان برجسته ی ایران هستند.
یادآوری
یکی دیگر از انواع تارها ، تار قفقازی است. تار قفقازی یا تار یازده رشته ، کمی متفاوت با تار ایرانی است و در حدود سال ۱۸۷۰ میلادی توسط صدیق‌جان در شهر شوشی یا شوشا به وجود آمده است. شوشی یا شوشا شهری در منطقه قره باغ علیا در جمهوری آذربایجان است. این شهر که به کنسرواتوار آذربایجان مشهور بوده‌است موطن بسیاری از آهنگسازان، هنرمندان موسیقی، شاعران و نویسندگان ارمنی و آذری است.
در دسامبر ۲۰۱۲، یونسکو هنر اجرای آذربایجانی تار را در فهرست میراث فرهنگی و معنوی خود ثبت کرد و این امر مورد اعتراض جامعه ی هنری ایران ( از جمله خانه ی موسیقی ایران ) واقع شد. داریوش پیرنیاکان، سخنگوی خانه موسیقی گفت که ایران به این مساله اعتراض می‌کند. حسین علیزاده، آهنگساز و نوازنده تار نیز اظهار داشت "با توجه به اینکه مسئولان ایرانی برای ثبت این ساز اقدامی شایسته انجام نداده‌اند، نباید به اقدام آذربایجان به دیده تعصب نگاه کرد. به گفته ی حسین علیزاده با تفکیک تار ایرانی از تار آذربایجانی و ثبت جداگانه آنها می‌توان به این بحث خاتمه داد".
به امید انجام اقداماتی شایسته و ثمربخش
دکتر منوچهر سعادت نوری
تار : تارنمای دانشنامهٔ آزاد ویکی‌پدیا
دوتار و سه تار : تارنمای همشهری آنلاین
نوشتاری از احمدیان راد : تارنمای صفر بیست ایران
تار : تارنمای لغت نامه دهخدا
سروده های تار : تارنماهای گنجور و جستجو
تار قفقازی : تارنمای اطلس آلات موسیقی در خاورمیانه
ثبت تار توسط جمهوری آذربایجان در یونسکو : تارنمای بی بی سی فارسی
ابو نصر محمد فرخان فارابی: نوشتاری به زبان انگلیسی از همین نگارنده در تارنمای ایرانیان
