چندی پیش در نوشتار "تار و نوازندگان نامدار آن در ایران" به نکاتی در زمینه ی واژه ی تار، مخترع تار، تاریخچه تار، سروده هایی پیرامون تار و نامدار ترین مردان نوازنده ی تار اشاره شد. در این نوشتار، به معرفی برخی از بانوان تار نواز ایران می پردازیم:
تار نوازی در تاریخ ایران
دکتر آمنه یوسف زاده پیرامون اهمیت استفاده از موسیقی و نقش مردان و بانوان تار نواز دردربار شاهان ایران چنین می نویسد : "دردربار پادشاهان ایرانی ، از پیش ازاسلام تا اوایل قرن بیستم، موسیقی همواره جایگاهی ارجمند داشته است. شاهان و شاهزادگان ایرانی همیشه بهترین نوازندگان و رامشگرانرا به خدمت می گرفتند و آنان را تحت حمایت خویش قرار می دادند. نظامی عروضی سمرقندی نویسندهٔ ایرانی سده ششم هجری قمری در کتاب چهار مقاله ی خود ، از چهار صنف اجتماعی یاد می کند که پادشاهان حضور آنان را در دربار خود ضروری می دانستند و از خدمات آنان بهره مند می شدند و به کار آنان بسیار ارج می نهادند: نخست دبیران بودند ، دوّم شاعران و خُیناگران ، سوّم منجّمان و چهارم طبیبان. محمد بن عبدالکریم شهرستانی، تاریخ نگار و جهانگرد ایرانی هنگام سخن گفتن از باورهای مزدکیان از چهار شخص برجسته یاد می کند که خدمتگزار شاه بودند: موبد موبدان ، هیربَد هیربَدان ، اسپهبد و رامشگر.
پادشاهان قاجار نيز در ادامه راه و رسم پيشينيان خود موسيقي را به صورت عنصري از زندگاني دربار درآورده بودند و اين هنر در دربار آنان ارج و اعتبار خاصي داشت. موسيقي نه تنها در جشن ها و ميهماني هاي رسمي نواخته مي شد بلکه در زندگاني روزمرّه ی آنان نيز همواره حضور داشت، چنان که حتي هنگام خوابيدن و غذاخوردن و سوار کاري نيز از شنيدن آن نمي آسودند. براي مثال آغامحمدخان را عادت اين بوده که هنگام خوابيدن نقّالي از براي او شاهنامه بخواند. او خود هرگاه سرخوش و سرحال بود دوتار مي نواخت. ناصرالدين شاه که خوابگاهش داراي چهار دربود و يکي از آنها به اطاق رامشگران باز مي شد، عادت داشت هنگام خوابيدن به نواي ساز گوش کند. اعتمادالسلطنه، وزير انطباعات دربار ناصري، در خاطرات خود درباره پانزده سالِ آخر عمر ناصرالدين شاه مي نويسد که «عمله ی طرب» بيشتر اوقات در هنگام صرف غذا حضور داشتند و براي شاه مي نواختند، به ويژه هنگام، پختن آش سالانه که گويا آييني در دربار ناصرالدين شاه بود، هميشه چند تن از خواص نوازندگان حاضر بودند و در کنار وزيران و رجال دربار بر سر سفره مي نشستند. جدا از موسيقي «عمله طرب» و نوازندگان مرد، موسيقي ديگري نيز در مجالس بزم شاه به دست زنان نواخته مي شد. نقش زنان در دربار شاه يکي اين بود که مجالس روضه خواني ترتيب دهند و ديگر برگزاري برخي مجالس بزم بود که شاه مسئوليتش را برعهده آنان گذاشته بود. براي مثال، گلبخت خانم ترکماني و کوچک خانم تبريزي که هردو از زنان حرم حضرت خاقان (فتحعلي شاه) بودند، هريک مسئوليت دسته اي از زنان نوازنده و رامشگر را به عهده داشتند. در تاريخ عضدي از دو دسته زن ياد شده است که تعداد هرکدام به پنجاه نفر مي رسيد و مجهز به «تمام اسباب طرب از تار و سه تار و کمانچه وسنتورزن و چيني زن وضرب گير و خواننده و رقّاص» بود. هريک از اين دسته ها سردسته اي داشت که او را استاد مي ناميدند. يکي از آنان استاد مينا بود و ديگري استاد زهره که هردو به گفته عضدي «در علم موسيقي بي نظير بودند». آنان گرچه درحرم زندگي مي کردند امّا در زمره زنان شاه نبودند و شاه «مقرّري و مواجب و همه اسباب تجمّل به جهت آنان مقرّر» کرده بود. دسته استاد مينا را به دست گلبخت خانم سپرده بودند و دسته استاد زهره را به دست کوچک خانم. اين دو دسته هميشه با هم رقابت مي کردند و چشم و همچشمي آنان زبانزد درباريان بود، چنان که وقتي در دربار ميان دونفر دشمني بر مي خاست، مي گفتند: «مثل دسته استاد مينا و استاد زهره منازعه مي نمايند». در نقاشي هاي بازمانده از دوره فتحعلي شاه و محمد شاه برخي از اين زنان را تصوير کرده اند... برخي از اين زنانِ هنرمند به عقد شاه در مي آمدند و پس از چندي مادر شاهزاده اي مي شدند. بعضي از آنان هم که مزدوج بودند شاه طلاقشان را مي گرفت و به عقد يکي از امراي دربار در مي آورد. ناصرالدين شاه نيز نوازندگاني را که مطبوع طبع او بودند به عقد خود در مي آورد.
آموزش زنان را نوازندگان مردِ نامدارِ عصر به عهده داشتند. براي مثال استاد مينا شاگرد سهراب ارمني اصفهاني و استاد زهره شاگرد رستم يهودي شيرازي بود. به گفته عضدي هر صبح آقا محمد رضا و رجبعلي خان و چالانچي خان، از ديگر مغنّيان مشهور آن زمان به دربار مي آمدند تا به استاد مينا و استاد زهره تعليم موسيقي بدهند. لباس زنان طوري بود که به جز صورت هيچ چيز آنان پيدا و نمايان نبود. خواجه ها نيز درکلاس هاي آنان حضور داشتند. اين دو استاد زن سپس آموخته هاي خود را به دسته هاي خويش تعليم مي دادند".
تارنمای "خانه و خاطره" در شرح دوران فتحعلی شاه قاجار دومین شاه قاجاریه (از ۱۱۷۶ تا ۱۲۱۳ خورشیدی) ، اشاراتی نیز به دو تن از بانوان تار نواز ایران دارد : "فتحعلی شاه قاجار با وجود داشتن هزار زن عقدی و صيغه ، ابایی نداشت که باز هم رقاصه‌ها ، مطرب‌ها ، بازيگرها و خواننده های زن تهران را به قصر خود فرا خواند و حتی بدان‌ها مسکن دهد. اين لوليان شهرآشوب ، همه‌ی هنرهای ممکن سرگرم کننده را همراه با زيبایی و دلربایی با خود به قصر شاهی می‌آوردند و مجلس عيش شاه را با دف و تار و کمانچه و سنتور و تنبک بدل به مرکز هوس های انسانی می‌کردند. از ميان آنان می‌توان از مطربه‌هایی چون استاد «زهره» و استاد «مينا» که شادی آفرين بزم او بودند ، نام برد".
مطربان و زنان موسیقی دان دوره ی قاجار
بانوان تار نواز ایران در دوران اخیر
تارنمای فارابی که به همت آرش لیلازی و به منظور معرفی موسیقی ایرانی راه اندازی شده است ، پیرامون بانوان تار نواز ایران چنین می نویسد : "در طول دو قرن اخیر نخستین بانوانی که موفق به یاد گیری تار شدند، دو تن از زنان دربار فتحعلی شاه قاجاربه نام های زهره و مینا بودند. کم کم با موج نوگرایی ایرانیان در همه زمینه ها و ایجاد مدرسه ویژه دختران، آموزش موسیقی نیز دچار تحول شد. کلنل علی نقی وزیری پس از اتمام تحصیلات موسیقی در برلین، سال ١٣٠٢ به تهران آمد و نخستین مدرسه موسیقی غیردولتی را بنا گذاشت. او بعدها در همین مدرسه برای بانوان کلاس تار برقرار کرد و عده ای از دختران غالباً از خانواده های مرفه، موفق شدند این ساز را بیاموزند. با وجود فراگیر شدن آموزش موسیقی در جامعه ایرانی، زنان بسیار کمی توانستند در نوازندگی این ساز به مراتب عالی برسند و غالب ایشان پس از تشکیل خانواده یا دلایل دیگر، از فعالیت های هنری باز ماندند. با این وجود تعداد کمی از بانوان، این ساز را به نحو مطلوبی می توانند بنوازند. افرادی همچون پیرایه پورافر، آذر زرگریان، بهاره فیاضی و صهبا مطلبی که از میان ایشان بهاره فیاضی و صهبا مطلبی، به اعتراف بیشتر اساتید تار، توانسته اند این ساز را به صورت حرفه ای و مورد قبول اهل فن بنوازند. درک قوی فیاضی و مطلبی، از موسیقی ایرانی و تسلط بر ساز تخصصی ، باعث شده که آنان از معدود بداهه نوازان تار در میان زنان ایرانی باشند".
١ - پیر آیه پور آفر : نوازنده ی تار و رباب و موسس گروه لیان است. وی از هنرمندان مقیم خارج از ایران بوده و با هنرمندان ایرانی از جمله سیما بینا همکاری داشته است.
نمونه ای از کار هنری پیرآیه پورآفر نوازنده ی تار و موسس گروه لیان
٢ - آذر زرگریان : نوازنده ی تار و از اعضای ارکستر بزرگ ساز‌های ملی است. وی با گروه های "سیمرغ" ، "بانوان مهر" و "بهار" همکاری داشته است.
تصویر ی از اولین اجرای گروه سیمرغ در اروپا
نمونه ای از کار هنری آذر زرگریان
٣ - بهاره فیاضی : نوازنده تار و سه تار متولد تهران در ٣ آبان ماه سال ١٣۵٨ است.
وی موسیقی را از سن ٨ سالگی با ساز سه تار نزد زیدالله طلوعی آغاز کرد. دیگر ویژگی های او از این قرار است: کارشناس موسیقی از دانشکده هنر های زیبای دانشگاه تهران در سال ١٣٨٠ - عضو پیوسته مرکز حفظ و اشاعه موسیقی از ١٣٧٧ تا ١٣٨١ - عضو پیوسته کانون مدرسین و نوازندگان خانه ی موسیقی - اجرای کنسرت های متعدد با با گروه های نوبهار، راست، سپهر و شیدا - نوازندگی تار در آلبوم معرفی هنرمندان جوان زیر نظر حسین علیزاده - رتبه اول ٢ دوره جشنواره موسیقی دانشجویان سراسر کشور در بخش حفظ تمام ردیف میرزا عبدالله در سال ١٣٧٧ (اسامی داوران: حسین علیزاده، داریوش طلایی، مجید کیانی، ایرج یغمایی و علی بیانی) - رتبه اول چهاردهمین جشنواره بین المللی موسیقی فجر در سال ١٣٧٧ - رتبه اول اولین جشنواره بداهه نوازی در سال ١٣٧٨ - مدیر مسئول آموزشگاه آزاد موسیقی بهار از سال ١٣٨٣ تا کنون - مدرس تار و سه تار در مکتب خانه میرزا عبدالله از سال ١٣٨۵ تا کنون
٤ - صهبا مطلبی : در سال ۱۳۵۶ خورشیدی در تهران، متولد شد و از کودکی شروع به نواختن موسیقی سنتی ایرانی کرد. او فارغ التحصیل کنسرواتوار تهران است. جایی که تحت آموزش استاد فریبرز عزیزی به تسلط در نواختن تار و سه تار چیره گردید. وی در ادامه راه خود، با بهره گیری از هدایت مستقیم استاد موسیقی سنتی ایران حسین علیزاده و تئوریسین موسیقی دکتر مهران روحانی قابلیت های خود را به کمال رساند. او مطالعات موسیقی رسمی خود را در سازندگی آهنگ در کنسرواتوار سنت پترزبورگ ، در روسیه ادامه داد. صهبا چند سی دی ضبط کرده و قطعات متعددی از موسیقی تئاترال نوشته است.
نمونه ای از کار هنری صهبا مطلبی
نمونه ی ديگری از کار هنری صهبا مطلبی
۵ - شیدا جهان بین : همسر مجتبی (مدیار) سیمع نژاد وبلاگ نویس و فعال حقوق بشر است. باید دانست که این نوازنده ی تار را نباید با "شیدا جهان بین" دیگری که روزنامه نگار و مقیم کشور هلند است، اشتباه کرد.
نمونه ای از کار هنری شیدا جهان بین
٦ - گلنوش صالحی : از اعضای گروه "مهر" است. " مهر" از اندک گروه های موسیقی زنان هنرمند سنتی نواز داخل ایران است که در دو سال اخیر کنسرتهای متعددی را در کشورهای اروپایی اجرا کرده است. پریچهر خواجه، نوازنده قانون، سرپرستی و آهنگسازی این گروه را برعهده دارد و خواننده آن "مهربانو" است. آساره شکارچی (کمانچه)، گوهرناز مسائلی (تنبک)، مژگان ابوالفتحی (دف و دایره ) و گلنوش صالحی (تار) اعضای گروه مهر در این تور اروپایی بودند.
\
نمونه ای از کار هنری گلنوش صالحی : تصنيف قديمی نغمه نوروزی - آواز : هاله سیفی زاده - تار : گلنوش صالحی
٧ - نیکو یوسفی : نوازنده تار و سه تار و محقق موسیقی است.
نیکو یوسفی و پیمان سلطانی یک زوج هنری هستند. پیمان سلطانی ، مسیری از نوازندگی تار تا رهبری ارکستر ملل، را پیموده و این مسیر را همچنان می پیماید. به ضرورت آهنگی می سازد و خیلی بیشتر از آن، ذهنش را درگیر فلسفه می کند. سخنور خوبی است و گاهی همانند همسرش نیکو یوسفی، دستی هم به قلم می برد. این زوج هنری از فعالان کمیته بین المللی ایکوم هستند. نیکو یوسفی علاوه بر نگارش و ترجمه مطالبی پیرامون موسیقی، دستی هم در آهنگسازی دارد و اخیراً نخستین کار دسته جمعی اش توسط نشر هرمس منتشر شده است. ماهنامه زنان‌موسیقی نخستین و تنها ماهنامه موسیقی در ایران با تمرکز تخصصی بر زنان موسیقی‌دان است و از اسفندماه سال ۱۳۹۰، به صورت اینترنتی و ماهانه منتشر می‌شود. سردبیر این ماهنامه نیکو یوسفی نوازنده و موسیقی‌دان ایرانی است
حسن ختام : ترانه ی " بزن تار و بزن تار" - سراینده : منصور تهرانی - آهنگ ساز : صادق نوجوکی - اجرا : هایده
جاودانه باد هنرموسیقی سنتی ایران و درود فراوان باد بر ایرانی بانوان نوازنده ی تار
دکتر منوچهر سعادت نوری
