در بخش های نخست ، دوم و سوم ، ضمن آگاهی از موقعیت جغرافیایی "سرزمین نیاکان آریایی" ، به پاره ای از نشانه های فرهنگی ، هنری و بویژه موسیقی ایرانی در برخی نقاط این سرزمین اشاره شد. در این بخش و بخش بعدی ، این نشانه ها را در مهمترین سرزمین های ایرانی نشین هندوستان یعنی "بمبئی" ، "حیدر آباد" و "پونه" پیگیری می کنیم:
بمبئی ایالتی در هند در جزیره ای از بحر عمان ساحل غربی هند و وسعت آن ٤٩٦ هزارکیلومتر مربع است. مرکز آن شهر بمبیی و شهرهای عمده ٔ آن احمدآباد ، پونه و ناگپور است (از فرهنگ فارسی معین ) - نام قدیم بمبئی «تهانه» است (یادداشت مرحوم دهخدا) : لغت نامه دهخدا
تهانه : مأخوذ از هندی ، قلعه ٔ کوچک و توقفگاه عمده ٔ یک ناحیه است (ناظم الاطباء) : لغت نامه دهخدا
بمبئی بندری در هند، مرکز صنعت نساجی ، ساخت اتومبیل ، هواپیماسازی ، مصنوعات مکانیکی ، استخراج آهن ، آهن کاری و صنایع شیمیائی است (از فرهنگ فارسی معین ) : لغت نامه دهخدا
اشاره ای به "بمپور" : بَمپور یکی از شهرهای استان سیستان و بلوچستان ایران، در منطقه مکران است.
اشاره ای به "بمپور" : بَمپور یکی از شهرهای استان سیستان و بلوچستان ایران، در منطقه مکران است.
اشاره ای به "بم" : اطلاعات ساکنان نخستین "بم" بدرستی شناخته نیست اما از روی سکونت گاههای دسته جمعی بویژه ایجاد برج و بارو های مستحکم در اطراف آنها، می‌توان حدس زد که این شیوه ، یک فرهنگ آریائی باشد (زیرا بومیان ایران چنین استحکاماتی را لازم نمی دانستند) و با توجه به سکونت مداوم مردم در ارگ بم از هزاره های گذشته تا ١۵٠ سال پیش می توان حدس زد مردم کنونی "بم" از نژاد آریایی نسبتا اصیل باشند. تیره‌ای آریائی نژاد که بر بم تاختند با بومیان مقاوم روبرو شدند و چون بر آنان پیروز گشتند بساختن برج و بارو و استحکامات پرداختند.
ارتباط بنپور و بَمپور و بمبئی : "بنپور" همان "بمپور" امروزی است که قدیم "بن فهل" هم نوشته‌اند و هم‌ریشه است با "بم" و "بمبئی" : دکتر محمد ابراهیم باستانی پاریزی
شهر بمبئی بزرگترین بندر هند در ساحل غربی این کشور است. این شهر در واقع مرکز بانکداری، تجارت، مبادلات مالی، بازرگانی و صنعت کشتی‌سازی هند به شمار می‌رود. تمرکز امور اقتصادی و تجاری در بمبئی پس از استقلال هند نیز ادامه یافته و بعنوان شاهراه ارتباطی هند با ایران و جهان عرب اهمیت راهبردی خود را حفظ کرده است. بندر بمبئی، بزرگترین مرکز تولید پارچه‌های پنبه‌ای و فیلم‌های سینمائی شبه قاره هند است و از این رو به «بالیود» نیز شهرت دارد.
آثار تاریخی و اماکن برجای مانده از ایرانیان در بمبئی
آثار تاریخی و اماکن برجای مانده از ایرانیان در بمبئی
١ - خسروباغ : یکی از محله‌های ویژه پارسیان هند است. به غیر اعضای جامعه پارسیان هند اجازه ورود به این مکان همچون سایر اماکن پارسیان داده نمی‌شود.
٢ - مغول مسجد : مسجد ایرانیان که به مغول مسجد مشهور است به‌وسیله شخصی بنام مرحوم حاج محمد شیرازی بیش از ۱۵۰ سال قبل بنا شده‌است. وی که از تجار ایرانی مقیم بمبئی بوده‌است، این مسجد را در محل امام باره رود نزدیک محله مسلمان نشین بندی بازار بنا نموده‌است. این مسجد یکی از مهمترین مراکز تشیع در بمبئی و حتی در هند محسوب می‌گردد. طبق وقف‌نامه موجود، متولیان این مسجد را اعضای خانواده نمازی شیرازی تشکیل می‌دهند و در گذشته پیوسته پیش نماز این مسجد نیز فردی ایرانی بوده‌است. اما در حال حاضر اشخاصی از شهرها و ایالت‌های مختلف هند این وظیفه را بعهده دارند.
ایرانیان در بمبئی
ایرانیان در بمبئی
ایرانیان مقیم بمبئی به دو دستهٔ ایرانیان مهاجر یا مقیم و دانشجویان مشغول به تحصیل در این منطقه تقسیم می‌شوند:
١- ایرانیان مهاجر : اغلب ایرانیان مهاجر که اکنون مقیم کشور هندوستان هستند از اهالی پیشین شهرستانهای یزد، تفت و روستاهای مجاور و برخی از شهرهای استان فارس یا جنوب ایران هستند. محل سکونت اکثر ایرانیان مهاجر شهرهای بمبئی و پونه می‌باشد این عده در ۹۰ سال گذشته به مرور اقدام به مهاحرت به هندوستان نموده‌اند.
براساس شواهد تاریخی ، موثرترین عامل مهاجرت ایرانیان به هند وقوع دو دوره خشکسالی در اوایل قرن اخیر در مناطق مرکزی ایران بوده‌است. در ابتدای مهاجرت، اکثر ایرانیان در مشاغلی همچون چای فروشی که یکی از تولیدات عمده هند می‌باشد و نیز در مشاغل دیگری چون اغذیه فروشی و قهوه خانه‌داری فعال بوده‌اند. این مشاغل بطور سنتی از پدران به فرزندان به ارث رسیده‌است. لازم به ذکر است در حال حاضر درصد تعدادی از ایرانیان مقیم دارای تحصیلات عالی در مقاطع دکتری، فوق لیسانس و لیسانس می‌باشند. ایرانیان مقیم بمبئی از مشکلاتی که گریبانگیر مهاجرین ایرانی در دیگر کشورهای جهان است نیز مصون نیستند. به‌عنوان نمونه می‌توان از فاصله‌ای که بین نسل دوم و سوم ایرانیان مهاجر با زبان و فرهنگ ایرانی ایجاد شده‌است نام برد. اگرچه ۹۰ سال از مهاجرت ایرانیان به هند می‌گذرد، اما آنها عمدتا علاقه مند به حفظ هویت ایرانی خود هستند و در این راستا خود را قویا به اخلاق و فرهنگ ایرانی پای بند می‌دانند. البته داشتن شناسنامه ایرانی و گذرنامه هندی تقاضای روادید آنها را برای سفر به ایران با مشکل مواجه کرده‌است.
دو تشکل ایرانیان در شهرهای بمبئی و پونه از گذشته فعالیت داشته‌اند. انجمن شیعیان اثنی عشری یزدیان مقیم (فتوت) در شهر بمبئی (تاسیس در سال ۱۹۲۸) و نیز انجمن شیعیان اثنی عشری یزدیان مقیم پونه (حمیت) که با در دست داشتن موقوفات به جا مانده محل مناسبی جهت فعالیتهای مذهبی و اجتماعی ایرانیان مهاجر بوده‌اند. بخش دیگری از مهاجرین ایرانی که در طی دهه‌های اخیر به هند و بویژه منطقه غرب هند مهاجرت کرده‌اند زرتشتیان می‌باشند. این گروه نیز تشکلی به نام انجمن زرتشتیان ایرانی برای خود سامان داده‌اند و دارای روابط نزدیکی با پارسیان هند می‌باشند.
٢ - دانشجویان ایرانی : تعداد کل دانشجویانی که در حال حاضر در بمبئی و پونه تحصیل می‌کنند بیش از ۳۵۰۰ نفر تخمین زده می‌شود که بیشتر آنان در پونه مشغول به تحصیل هستند. شهر پونه در ۱۵۰ کیلومتری شهر بمبئی از مراکز مهم علمی کشور هند محسوب می‌شود. به دلیل آب و هوای معتدل و مطلوب و همچنین سابقه ی حضور ایرانیان در پونه اکثر دانشجویان ایرانی جذب دانشگاه های این شهر می‌شوند.
زرتشتیان بمبئی هند
زرتشتیان ایرانی پس از یورش اعراب تازی ، از ایران به هند کوچ کردند و نزدیک به ١٢٠ هزار نفر در شهر بمبئی زندگی می کنند و از نظر رفتار و کردار نیک میان هندیان مشهور هستند
سلاح هاي پادشاهان ايران درموزه ی بمبئي
"اکنون در هند ، حدود پنجاه موزه معروف وجود دارد که از اين پنجاه موزه دست کم در بيست موزه آن آثار و اشياء متعلق به ايران را ميتوان يافت. موزه ی بمبئي که در عصر ملکه ويکتوريا تأسيس شده است، در نوع خود از غني ترين موزههاي جهان است و با سبک ساختماني شرقي و گنبدي شبيه تاج محل در جوار مرکز هنري جهانگير بنيانگزاري شده است. اين موزه از لحاظ گنجينههاي ايراني هم قابل بررسي و مطالعه است، زيرا علاوه بر کتابهاي خطي مصور، نقاشيها، ظروف کندهکاري شده فلزي و منسوجات، مجموعهاي از سلاح هاي ايراني را با خود دارد که در کمتر موزهاي از موزههاي بزرگ جهان نظيرش را مي توان يافت. درباره ی اينکه چگونه و کي اين سلاح هاي معروف از ايران به هند آمدهاند، نميتوان دقيقاً اظهارنظر کرد، اما آنچه مسلم است اينست که با ارتباط نزديکي که ميان سلاطين مغولي هند و پادشاهان دکن با صفويان وجود داشته است، آمدن اين سلاح ها در زمان صلح امکان فراوان دارد و شايد لشکرکشي نادر به هند نيز يکي از علل اين انتقال بوده باشد. در بخشی از اين موزه ، سپرهاي شاه عباس و شاه سليمان و نادر در کنار سپر شاه جهان خود نمائي ميکند و شمشيرهاي اصيل چه يک تيغه معمولي و چه دو تيغه ذوالفقار و خنجرها و تبرزين هاي ساخت ايران با کنده کاري ها و تزئينات طلائي و جواهر نشان نيز در کنار سلاح هاي گوناگون هندي نگهداري ميشود" : آثار ايران در موزه هاي هند ، سلاح هاي پادشاهان ايران درموزه بمبئي : دكتر مهدي غروي
چاپ کامل شاهنامه ی فردوسی در بمبئي
طبع دوره کامل شاهنامه، نخستين بار در سال ١٨٢٩ ميلادي و توسط ترنر ماکان انجام شد. ماکان يک صاحب منصب نظامي انگليسي بود که در هند خدمت مي کرد. چاپ ماکان، در چهار مجلد، با حروف سربي و به خط نسخ انتشار يافت. پس از چاپ ماکان که نخستين چاپ کامل شاهنامه است، چاپ هاي ديگري از شاهنامه در هند منتشر شد. بعضي از بازرگانان ايراني به چاپ شاهنامه در هند اهتمام کردند. در سال ١٨٤٩ ميلادي، شاهنامه اي به خط نستعليق و به صورت مصوّر به اهتمام آقا محمد باقر صاحب تاجر شيرازي در بمبئي انتشار يافت. يک سال پس از آن، شاهنامه بسيار معروف خط اوليا سميع (محمّدابراهيم شيرازي مشهور به آقا) در همان شهر و در کارخانه عبدالغفور به چاپ رسيد. چاپ اوليا سميع، مصوّر و به قطع رحلي بزرگ بود. طبق نوشته اي که داراي رقم (امضا) کاتب است «حسب الفرمايش ... عمده الاعاظم والاعيان ... آقا محمدباقر صاحب تاجر شيرازي به خط و دقت اقل خلق ا... محمد ابراهيم الشهير، آقا خلف مرحمت و غفران پناه ـ محمدحسين خان اوليا سميع شيرازي در بندر معموره بمبئي و در کارخانه استادالمطبعين والمترسمين عبدالغفور مشهور به دادوميان ابن محمّد عبدا... دهايلي» در جمادي الثانيه ١٢٧٢ به انجام رسيده است... ملک الشعرا بهار بر اين چاپ يادداشت هايي را افزوده است. او در طول ۵٠ سال، مطالعاتي بر روي اين نسخه انجام داد و يادداشت هايي بر آن نوشت. اين يادداشت ها مطالبي سودمند را پيرامون مباحث واژگاني، دستوري، بلاغي و ادبي شاهنامه دراختيار مي گذارد. در چاپي که به کوشش علي ميرانصاري منتشر شد، يادداشت هاي بهار با شاهنامه چاپ بمبئي همراه شده است. پس از آن در سال ١٢٧٦، چاپ ديگري از شاهنامه منتشر شد. در اين چاپ آمده است که « شاهنامه فرمايش آقاميرزا محمدباقربن حاجي ميرزا کوچک تاجر شيرازي به خط ميرزا محمدرضا بن آقاميرزا محمدحسين خوش نويس شيرازي در کارخانه جناب ميرزاي مذکور مرسوم به مطبع محمد در بمبئي منتشر شد».
يکي از چاپ هاي معروف، چاپي است که به تصحيح آقاميرزا فرصهًْ الدّوله متخلّص به فرصت در سال ١٣١۵ در بمبئي منتشر شد. «آيينه خورشيد يا شاهنامه» نيز از ديگر چاپ هاي شاهنامه در هند است. آخرين چاپ هند، توسط آموزنده هاي شيرمرد ايراني در سال ١٩٢٤ ميلادي در بمبئي و از روي چاپ اوليا سميع به چاپ رسيده است. شاهنامه در هند، حدود شانزده بار به چاپ رسيد. بيشتر اين چاپ ها با فرهنگ لغات همراه است و چاپ ترنر ماکان را اساس قرار داده است.
سمينار سه روزه ی شاهنامه در بمبئي
در ديماه ۱۳۸۹ موسسه شرق شناسي كاما با همكاري خانه فرهنگ ايران سمينار سه روزه ی شاهنامه را در محل موسسه شرق شناسي كاما در بمبئي برگزار كرد. در اين سمينار سه روزه مهماناني از كشورهاي ايران، روسيه، انگلستان، لهستان، آمريكا، تاجيكستان و... مقالات خود را در خصوص شاهنامه و فردوسي ارائه دادند.
"بمبئی" و "پونه" در قصیده ای از قاآنی شیرازی
قاآنی شیرازی (مهر ١١٨٧ - اردیبهشت ١٢٣٣ خورشیدی): از سرایندگان دربار فتحعلی‌شاه و محمدشاه و اوایل سلطنت ناصرالدین شاه قاجار:
قاآنی شیرازی (مهر ١١٨٧ - اردیبهشت ١٢٣٣ خورشیدی): از سرایندگان دربار فتحعلی‌شاه و محمدشاه و اوایل سلطنت ناصرالدین شاه قاجار:
پیام ده که ملک گر گرفت ملک هری
عنان رخش نگیرد مگر به مُلک دکن
نه قندهار بماند به جای نه کابل
نه بامیان نه لهاور نه غزنه نه پرون
ز صوبجات به گردون شود زفیر و نفیر
ز دیرجات به‌کیوان رود غریو غرن
نه ملک "پونه" بماند به جای نه سیلان
نه سومنات و نه گجرات نه سرنگ و پتن
نه‌منگلوس و نه صدرس نه حجره نه دهلی
نه بنگلوس و نه مدرس نه تته نه کوکن
نه رامپور و نه احمد نگر نه تانی سر
نه کانپور و نه ملتان نه دارویی نه فتن
همه بنادر هندوستان کند ویران
چه "بمبئی" چه بنارس چه مجهلی چه و من ... : قاآنی
زرتشتیان هند در بمبئی و سایر شهر های هند
موسیقی ایرانی در بمبئی
گروهی از ایرانیان در بمبئی
رقص چند دختر ایرانی در دانشگاه "پونه" ی هند
رقص یک دختر ایرانی در "حیدر آباد" هند
یاد آوری
برخی دیگر از نشانه های تاریخی و فرهنگی ایران در"پونه"، "احمد آباد" و "حیدر آباد" هند، در بخش پنجم این نوشتارها، مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
دکتر منوچهر سعا دت نوری
منابع و مآخذ
بمبئی : تارنمای لغت نامه دهخدا
"بمپور" و "بم" : تارنمای دانشنامهٔ آزاد ویکی‌پدیا
ارتباط بنپور و بَمپور و بمبئی : نوشتاری از دکتر محمد ابراهیم باستانی پاریزی نشریه ی فرهنگ و هنر " کلک" مهر و آبان ۱۳۷۳ - شماره ۵۵ و ۵۶ (صفحات ۶۴ تا ۷۰)
بمبئی : تارنمای دانشنامهٔ آزاد ویکی‌پدیا
آثار ايران در موزه هاي هند ، سلاح هاي پادشاهان ايران درموزه بمبئي - نوشتاری از دكتر مهدي غروي : تارنمای مدارک تاریخی ایران
چاپ کامل شاهنامه ی فردوسی در بمبئي : تارنمای موسسه فرهنگی و هنری خراسان
سمينار سه روزه ی شاهنامه در بمبئي : تارنمای هندیران
"بمبئی" و "پونه" در قصیده ای از قاآنی شیرازی : تارنمای گنجور
زرتشتیان بمبئی هند - زرتشتیان هند در بمبئی و سایر شهر های هند : تارنمای یوتیوب
موسیقی ایرانی در بمبئی - گروهی از ایرانیان در بمبئی : تارنمای یوتیوب
رقص دختر ایرانی در دانشگاه "پونه" و در "حیدر آباد" هند : تارنمای یوتیوب
ایرانیان درپهنه ی سرزمین نیاکان آریایی : بخش های نخست و دوم و سوم - تارنمای ایرانیان
