مدرسه ی دارُالفُنون: مدرسه‌ای است که به ابتکار میرزا تقی خان امیرکبیر در زمان ناصرالدین‌شاه قاجار برای آموزش علوم و فنون جدید در تهران تأسیس شد. ساختمان دارالفنون در خیابان ناصرخسرو در مرکز شهر تهران جای گرفته است: بخش های انگلیسی و فارسی تارنمای ویکی پدیا
نمای سمت ورودی ساختمان دارالفنون پس از بازسازی کلی در سال ۱۳۸۹
دوره اول مدرسه دارالفنون كه از افتتاحيه تا يك سال پس از مرگ ناصرالدين شاه است دوره رونق نام گرفته است اما پس از مرگ وى تعداد دانش آموزان مدرسه كم مى شود و در سال ۱۳۲۴ به ۲۶۳ نفر مى رسد و در نهايت از سال ۱۳۰۸ تا ۱۳۶۴ دارالفنون از يك مدرسه عالى كه وزير و وكيل بيرون مى فرستاد به يك دبيرستان محدود مى شود: نقل از روزنامه شرق
هشتاد سال پس از آغاز به کار دارالفنون، در سال ۱۳۰۸ خورشیدی وزارت فرهنگ از مهندس مارکوف روسی خواست بنای دارالفنون را بازسازی کند. وی دارالفنون را بر اساس آمیزه‌ای از معماری عصر هخامنشی و صفوی بازسازی کرد و به جز چند بخش محدود مانند حیاط و آب‌نما و ایوان حیاط شمالی، همه‌ی بخش ها را دگرگون کرد. این بنا از آن پس یکی از دبیرستان‌های پیشرو و شناخته شده‌ی تهران شد. پس از انقلاب ۵۷، آموزش و پرورش کاربری دارالفنون را از دبیرستان به مرکز آموزش تربیت معلم، خوابگاه و مرکز آموزش های ضمن خدمت تغییر داد و در ۱۳۷۵ آن را بست. دارالفنون در ۱۳۶۷ در فهرست آثار ملی کشور ثبت شد و در سال ۱۳۷۸ بنا شد جایگاه اسناد آموزش و پرورش ایران شود. با این همه، دارالفنون با عنوان "گنجینه و مرکز اسناد آموزش و پرورش"، که زیر مجموعه ی پژوهشگاه آموزش و پرورش به شمار می‌آید، کارهای فرهنگی و پژوهشی خود را آغاز کرده است. گردآوری و نگهداری سندهای آموزش و پرورش ایران در ۱۵۰ سال گذشته، فهرست کردن مقاله‌ها و گزارش‌هایی که پیرامون دارالفنون در روزنامه‌های دوران قاجار چاپ شده است، تنظیم و نشر زندگی نامه‌ی فرهیختگان دارالفنون و برگزاری همایش‌ها و سخنرانی‌هایی پیرامون دارالفنون و جایگاه آن در تاریخ معاصر ایران، از جمله‌ی کارهای دارالفنون امروزی است: تارنمای جزیره‌ی دانش
دبیرستان البرز (کالج آمریکایی‌ها، کالج البرز): یکی از مراکز آموزشی معتبر و قدیمی شهر تهران واز نخستین نمادهای آموزشی در ایران است ودر شمال‌غربی چهارراه کالج، کوچه البرز قرار دارد. دبیرستان البرز بعد از دارالفنون به عنوان یکی از نهادهای آموزشی پرافتخار مطرح است و شاید به خاطر نمای رشته کوه البرز در پس آن، البرز نام گرفته است. قدمت آموزشی این دبیرستان به سال ۱۲۵۲ خورشیدی و تاسیس مدرسه آمریکایی‌ها باز می‌گردد. این مدرسه ابتدایی در سال ۱۲۷۸ خورشیدی همزمان با مدیریت دکتر جردن به دبیرستان تبدیل گشت و در ۱۳۰۱ خورشیدی به مکان کنونی خود انتقال یافت. در سال ۱۳۱۹ خورشیدی همزمان با آغاز مدیریت ایرانیان بر آن، دبیرستان البرز نام گرفت. مساحت کل دبیرستان که بخشی از آن به دانشگاه صنعتی امیرکبیر اختصاص یافته ۴۵ هزار متر مربع است. این دبیرستان ۱۱ هزار مترمربع زیربنا و ۱۰ هزار متر مربع فضای سبز دارد. بنای اصلی این دبیرستان از نخستین آثار نیکلای مارکف، معمار روس است که آثار ماندگار زیادی در ایران دارد. ساختمان مرکزی البرز و ساختمان علوم این دبیرستان جزو آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌اند. دبیرستان البرز به دلیل قدمت تاریخی و سوابق درخشان علمی، آموزشی و فرهنگی در شانزده اسفند سال ۱۳۸۵ توسط شورای عالی آموزش و پرورش جزو مدارس ماندگار ایران شناخته شد. این دبیرستان از طریق آزمون ورودی دانش‌آموزان مستعد را پذیرش می‌کند...در سال ۱۳۱۹ خورشیدی، دولت وقت ایران به دستور رضا شاه، کالج البرز را از آمریکایی‌ها به مبلغ ده میلیون ریال (یک میلیون تومان) خرید و عملاً از آنها خلع ید گردید و پس از آن معلمان خارجی به تدریج ایران را ترک کردند. از سال ۱۳۱۹، پس از اینکه آمریکایی‌ها کالج البرز را ترک کردند ایرانی‌ها مسئولیت اداره آن را بر عهده گرفتند و اولین ایرانی که به جای دکتر جردن مامور ریاست دبیرستان البرز شد، وحید تنکابنی بود... در سال ۱۳۲۳ خورشیدی دکتر محمدعلی مجتهدی گیلانی، استاد دانشکده فنی دانشگاه تهران و بنیان‌گذار دانشگاه صنعتی شریف به مدیریت دبیرستان البرز منصوب شد. در مدت ۳۴ سال مدیریت او دبیرستان البرز شاهد درخشان‌ترین دوره ی حیات خود بود. دبیرستان البرز نخستین مرکزی بود که از میان دانش آموزان با استعداد شهرستانها، دانش آموز می‌پذیرفت و به جایی رسید که نفرات اول کنکور در اغلب دانشکده‌های دانشگاه‌های ایران طی سالیان متمادی از دبیرستان البرز بودند... مجتهدی توجه خاصی به دانش آموزان با استعداد و رشد علمی آنان داشت و معتقد بود که آنان باید براساس شایستگی خود پذیرفته شوند. مدیریت او موجب شد که دبیرستان البرز دراغلب کشورهای اروپا و آمریکا به عنوان یکی از بهترین سازمان‌های آموزشی ایران شناخته شود. پس از پیروزی انقلاب ۵۷ و کنار گذاشته شدن دکتر مجتهدی، دبیرستان البرز روی به افول گذاشت. در سال ۱۳۶۴ دو ساختمان آن و شبانه‌روزی و حیاط‌های مربوط به آنها به تربیت معلم واگذار و از مجموعه البرز جدا شد. در سال ۱۳۷۰ در راستای انتخاب مدارس مختلف به عنوان مدرسهٔ نمونهٔ مردمی، دبیرستان البرز مجدداً به عنوان یک دبیرستان نمونه مطرح شد. در ابتدای دههٔ ۷۰ خورشیدی بار دیگر البرز اوج گرفت و شاهد درخشش دانش آموزانش در مقاطعی چون آزمون سراسری دانشگاهها، جشنواره ها و المپیادهای علمی بود. پس از لغو «نمونه مردمی» بودن مدارس در سال ۱۳۷۷ این دبیرستان نیز مانند دیگر مدارس دولتی بدون آزمون ورودی به ثبت نام دانش آموزان پرداخت و تبدیل به یک دبیرستان عادی شد. این دبیرستان از سال ۱۳۸۵"دبیرستان ماندگار" نام گرفت و در پی این ماندگاری ورود دانش آموزان از سال ۱۳۸۶ مجدداً با شرط معدل و آزمون ورودی انجام می گیرد: بخش های انگلیسی و فارسی تارنمای ویکی پدیا
دبیرستان فیروزبهرام: یکی از دبیرستان‌های قدیمی و زرتشتی تهران، درخیابان میرزا کوچک خان (استالین سابق) تقاطع خیابان جمهوری (نادری یا شاه سابق) واقع است این دبیرستان از دهش بهرامجی بیکاجی که از زرتشتیان هندوستان بوده در سال ۱۳۱۱ با صرف هزینه حدوداً ۷۰ هزار روپیه به یادگار فرزندش، فیروز بهرام بیکاجی ساخته و نام گذاری شد. فیروز بهرام بیکاجی در هندوستان به دنیا آمد و در انگلستان تحصیل میکرد، در جریان جنگ جهانی اول، در ۸ دیماه ۱۲۹۴، هنگام سفر در دریای مدیترانه، کشتی او مورد اصابت اژدر قرار گرفت و غرق شد. سنگ بنای این دبیرستان در ۱۸ اردیبهشت ۱۳۱۱ خورشیدی با برپایی جشنی بر روی زمین انجمن زرتشتیان به دست نیرالملک هدایت که وزیر معارف وقت بود، کارگذاشته شد. در این مراسم دینشاه ایرانی (رئیس وقت انجمن زرتشتیان ایران در بمبئی) و رابیندرانات تاگور (شاعر و فیلسوف هندی) و تنی چند از وزرا و بزرگان زرتشتی حضور داشتند. ساختمان فیروزبهرام با سرپرستی اردشیر کیامنش و با راهنمایی ارباب کیخسرو شاهرخ در کمتر از ۹ ماه ساخته شد و در ۲ دی ۱۳۱۱ گشایش یافت. این دبیرستان در آغاز دخترانه بود و پس از ساخته شدن دبیرستان انوشیروان دادگر و انتقال دانش آموزان دختر به آن، به یک دبیرستان پسرانه تبدیل شد... در سال ۱۳۷۵ خورشیدی، ساختمان این دبیرستان با یاری ارباب فریدون و ارباب مهربان زرتشتی، و با همیاری رستم فرخنده و انجمن زرتشتیان تهران، زیر نظر سازمان میراث فرهنگی کشور به طور کامل بازسازی شد. در ۷ دی ماه۱۳۹۱، جشن هشتاد سالگی بنیان‌گذاری فیروزبهرام در تالار این دبیرستان برگزار شد: بخش های انگلیسی و فارسی تارنمای ویکی پدیا
دبيرستان ايرانشهر: از دبیرستان های قدیم تهران است و ایرانیان سرشناسی مانند جمشيد آموزگار، نادر نادرپور و احمد شاملو از آن فارغ التحصیل شده اند. جمشيد آموزگار (نخست وزیر اسبق ایران بین شهریور ۵۶ تا شهریور ۵۷/ متوفی در ۷ مهرماه ۱۳۹۵) دورة متوسطه را در دبيرستان ايرانشهر گذراند (۱۳۲۰ خورشیدی) اساتيد مشهور اين دبيرستان در اين دوره جلال همائي، محيط طباطبائي بودند و شايد اين امر جمشيد آموزگار را تشويق كرد كه ديپلم آزاد ادبي را نیز دريافت كند: تارنماهای گوناگون
مدرسه ی پسرانه و دخترانه ی رازی: کار خود را با نام دبیرستان فرانسوی - ایرانی رازی در تقاطع خیابان وحدت اسلامی (خیابان شاهپور سابق) و خیابان فرهنگ آغاز کرد. پس از انقلاب ۵۷ مدتی نام این دبیرستان به «دبیرستان پسرانه ی شهدا» تغییر یافت ولی پس از چند سال نام آن "دبیرستان پسرانه ی زکریای رازی" شد. محل این دبیرستان در چند سال اخیر بارها تغییر یافته‌است و در آخرین جابجایی علاوه بر تغییر محل نام آن نیز تغییر یافت. در حال حاضر این دبیرستان واقع در تهران، خیابان ولی عصر بالاتر از چهارراه میرداماد است و بخشی از مدرسه ی راهنمایی به آن اختصاص یافته است. دانش آموختگان مشهور دبیرستان رازی: فرح دیبا / پهلوی (شهبانوی سابق ایران) - علیرضا پهلوی (خودکشی در ۱۴ دی ۱۳۸۹ / فرزند متوفی محمد رضا شاه و فرح دیبا) - لیلی امیرارجمند (عضو هیئت امناء و مدیر عامل کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان پیش از انقلاب ۵۷): بخش های انگلیسی و فارسی تارنمای ویکی پدیا
مدرسه ی دخترانه ی ژاندارک: واقع در حد فاصل خیابان جمهوری، منوچهری، لاله‌زار و فردوسی به همراه کلیسای مجاور به عنوان یکی از آثار ملی به عنوان مدرسه و کلیسای ژاندارک به ثبت رسیده است. مدرسه ی ژاندارک را فرانسوی ها در ایران تاسیس کردند و در اسناد تاریخی به مدرسه ی دختران تارک دنیا نیز معروف است و برای تحصیل دختران ارمنی ایران تاسیس شد و در ابتدا به صورت دارالایتام اداره میشد. از دوران ناصری به بعد این مدرسه از دختران مسلمان نیز ثبت نام به عمل می‌آورد... بنای مدرسه ی ژاندارک توسط نیکلای مارکف معمار روس ساخته شده است. زمین مدرسه متعلق به مشیرالدوله و کنار خانه ی اوست. معماری مدرسه ترکیبی از معماری ایرانی و اروپایی محسوب می شود... پیش از انقلاب ۵۷ مدرسه شامل دوره ابتدایی و دوره متوسطه بود. دانش‌آموزان ارمنی و مسلمان در کلاس‌های جداگانه تحصیل می‌کردند. معلمان مدرسه اغلب از فارغ‌التحصیلان همین مدرسه بودند. معلمان کلاس‌های فارسی ایرانی و معلمان کلاس‌های فرانسه از دختران تارک دنیا بودند. مدرسه ی ژاندارک محل تحصیل شماری از زنان سرشناس ایران از جمله فخرعظمی ارغون و فرح دیبا (پهلوی) بوده است. فرخ‌رو پارسا اولین وزیر زن ایران نیز در مدرسه ی ژاندارک علوم طبیعی تدریس میکرد و دبیر فرح پهلوی نیز بود و در همان دوران با او آشنا شد. پس از انقلاب ۵۷ ساختمان مدرسه به تملک وزارت آموزش و پرورش درامد و تبدیل به "مدرسه راهنمایی سمیه" شد در حالی که کلیسای مجاور مدرسه معروف به کلیسای ژاندارک همچنان به عنوان کلیسا به عملکرد خود ادامه می‌دهد: تارنمای ویکی پدیا
دبیرستان دخترانه ی انوشیروان دادگر: یکی از دبیرستان‌های قدیمی و زرتشتی تهران در خیابان انقلاب، بین خیابان‌های حافظ و ولی‌عصر، کوچه سعید واقع شده و در ضلع شرقی آن دبیرستان البرز جای گرفته است. وقتی ساخت دبیرستان فیروز بهرام به پایان رسید، ایجاد دبیرستانی مخصوص برای دختران ضروری به نظر آمد. این بنا توسط بانوی خیرخواهی به نام خانم راتن بایی بانجی (جی تاتا) از سلسله موبدان و ساکن نوساری هندوستان (خواهر جمشیدجی تاتا) با سرمایه اولیه یکصد هزار روپیه ساخته شد. نام کنونی این دبیرستان انوشیروان جی تاتا است. هم اکنون در این دبیرستان، دانش آموزان از دین های گوناگون آموزش می بینند. در سردر ورودی مدرسه انوشیروان سنگ نوشته‌ای وجود دارد که تاریخ ساخت را سال ۱۳۱۵ خورشیدی یاد کرده است. همانند بودن این بنا از نظر نما و ساختار با ساختمان‌های مشابه همچون دبیرستان البرز و مدرسه ی ژاندارک این احتمال را افزایش می‌دهد که که دبیرستان انوشیروان دادگر نیز مانند دو بنای دیگر به دست معمار روس نیکلای مارکف طراحی شده باشد. از دانش آموختگان سرشناس این دبیرستان میتوان از مهرانگیز دولتشاهی، شیرین عبادی و گلی ترقی نام برد: تارنمای ویکی پدیا
مدرسه ی دخترانه ی ایران: اسم مدرسه از اسم کشورایران گرفته شده بود، در ضمن اسم دختر شوکت ملک جهانبانی مدیر دبیرستان، نیز ایران بود. در این دبیرستان خانم مدیر بهترین معلم ها را دست چین می کرد. خانم پارسا و تعداد دیگری از معلم های سابقم نیز در این دبیرستان تدریس می کردند. از همه مهمتر معلم ادبیاتی داشتیم که در آن واحد یک مربی فوق العاده نیز بود. محمد صدیق اسفندیاری معلم ادبیات ما بود و هر داستانی را که از ادبیات کهن می خواندیم با داستانی از وضیعت سیاسی و جاری کشور مقایسه و تحلیل می کرد: تارنما ی کتاب خاطرات
شوکت ملک جهانبانی رئیس دبیرستان و دبستان و کودکستان ایران در دوره ی ۲۳ مجلس شورای ملی (پیش از انقلاب ۵۷) نماینده ی استان تهران بود: تارنمای مرکز اسناد مجلس
نقشه ی محل مدرسه ی ایران
هنرستان عالی موسیقی: مدرسه‌ای برای آموزش موسیقی در تهران بود که در طول تاریخ فعالیتش چندین بار نام آن تغییر کرد. فکر تأسیس مدرسه موسیقی به آلفرد ژان بابتیست لمر که از فرانسه برای آموزش موزیک نظامی به ایران آمده بود بازمی‌گردد. او پیشنهاد کرد «شعبه موزیک نظام» در دارالفنون ایجاد شود. در این دوره ی شش ساله، فارسی، حساب، تاریخ، موسیقی نظری، زبان فرانسه، جغرافیا، آموزش یک ساز بادی، آشنایی با آهنگسازی نظامی، سازشناسی یک ساز تخصصی، هارمونی، پیانو، ارکستراسیون و کمپوزیسیون تدریس میشد. موسیقی‌دان فرانسوی دیگری به نام دوال که نوازنده ی ویولن و مربی ارکستر بود نیز با ۳۸ نفر از فارغ التحصیلان دارالفنون نخستین اکستر سازهای زهی ایران را تشکیل داد و نواختن ویولن را در ایران برای نخستین بار مرسوم کرد. با مرگ لومر در سال ۱۲۸۹ شعبه موزیک نظام دارالفنون تعطیل شد تا هنگامی که در سال ۱۲۹۳ غلامرضا مین باشیان سالار معزز که افسر ارتش و از شاگردان برجسته لمر بود و مدتی نیز در پتروگراد رشته موسیقی علمی خوانده بود و رئیس ارکستر شاهنشاهی بود، وزارت معارف تصویب کرد شعبه موزیک نظام دارالفنون به صورت یک آموزشگاه با نام «کلاس موزیک» دوباره تشکیل شود. دوره این آموزشگاه چهار ساله بود و علاوه بر آموزش موزیک نظام، رشته‌های دیگر موزیک غربی نیز آموزش داده میشد و شاگردان غیرنظامی نیز داشت. در سال ۱۲۹۷ «کلاس موزیک» به صورت یک مدرسه مستقل از دارالفنون جدا شد و به مدیریت غلامرضا مین باشیان (با همکاری فرزندش نصرالسلطان) و زیر نظر وزارت معارف درآمد و نام «مدرسه موزیک» بر آن نهاده شد. دانش‌آموزانی که گواهی نامه شش ساله ابتدائی داشتند ثبت نام می‌شدند و شش سال نیز در مدرسه موزیک می‌گذراندند. شاگردان مدرسه نظامی و غیرنظامی بودند. دانش‌آموزان غیرنظامی که تعدادشان هم بیشتر بود از وزارت معارف کمک هزینه تحصیلی دریافت می‌کردند...: بخش فارسی تارنمای ویکی پدیا
هنرستان موسیقی ملی: در مهر ۱۳۲۸ توسط «انجمن دوستداران موسیقی ملی» و به کوشش روح‌الله خالقی در تهران تأسیس شد: بخش فارسی تارنمای ویکی پدیا
تاريخچه هنرستان و هنرکده موسيقي ملي: تارنمای فرهـنگسرا
برخی دیگر از مدارس نامی و قدیمی تهران
گروه های فرهنگی هدف، خوارزمی و اندیشه (در نقاط گوناگون تهران)، دبیرستان پسرانه ی رهنما (در کوچه خدایار خیابان فرهنگ)، دبستان پسرانه ی رازی (در خیابان مولوی تقاطع خیابان بلورسازی)، مدرسه ی علوی (در خیابان ایران/ عین الدوله ی سابق)، دبیرستان های دخترانه ی شهناز پهلوی (در خیابان فرانسه)، شاهدخت (در خیابان شاه آباد سابق نزدیک میدان بهارستان)، نوباوگان ضرابی (در خیابان سپه سابق) و....
هنرستان عالی موسیقی: مدرسه‌ای برای آموزش موسیقی در تهران بود که در طول تاریخ فعالیتش چندین بار نام آن تغییر کرد. فکر تأسیس مدرسه موسیقی به آلفرد ژان بابتیست لمر که از فرانسه برای آموزش موزیک نظامی به ایران آمده بود بازمی‌گردد. او پیشنهاد کرد «شعبه موزیک نظام» در دارالفنون ایجاد شود. در این دوره ی شش ساله، فارسی، حساب، تاریخ، موسیقی نظری، زبان فرانسه، جغرافیا، آموزش یک ساز بادی، آشنایی با آهنگسازی نظامی، سازشناسی یک ساز تخصصی، هارمونی، پیانو، ارکستراسیون و کمپوزیسیون تدریس میشد. موسیقی‌دان فرانسوی دیگری به نام دوال که نوازنده ی ویولن و مربی ارکستر بود نیز با ۳۸ نفر از فارغ التحصیلان دارالفنون نخستین اکستر سازهای زهی ایران را تشکیل داد و نواختن ویولن را در ایران برای نخستین بار مرسوم کرد. با مرگ لومر در سال ۱۲۸۹ شعبه موزیک نظام دارالفنون تعطیل شد تا هنگامی که در سال ۱۲۹۳ غلامرضا مین باشیان سالار معزز که افسر ارتش و از شاگردان برجسته لمر بود و مدتی نیز در پتروگراد رشته موسیقی علمی خوانده بود و رئیس ارکستر شاهنشاهی بود، وزارت معارف تصویب کرد شعبه موزیک نظام دارالفنون به صورت یک آموزشگاه با نام «کلاس موزیک» دوباره تشکیل شود. دوره این آموزشگاه چهار ساله بود و علاوه بر آموزش موزیک نظام، رشته‌های دیگر موزیک غربی نیز آموزش داده میشد و شاگردان غیرنظامی نیز داشت. در سال ۱۲۹۷ «کلاس موزیک» به صورت یک مدرسه مستقل از دارالفنون جدا شد و به مدیریت غلامرضا مین باشیان (با همکاری فرزندش نصرالسلطان) و زیر نظر وزارت معارف درآمد و نام «مدرسه موزیک» بر آن نهاده شد. دانش‌آموزانی که گواهی نامه شش ساله ابتدائی داشتند ثبت نام می‌شدند و شش سال نیز در مدرسه موزیک می‌گذراندند. شاگردان مدرسه نظامی و غیرنظامی بودند. دانش‌آموزان غیرنظامی که تعدادشان هم بیشتر بود از وزارت معارف کمک هزینه تحصیلی دریافت می‌کردند...: بخش فارسی تارنمای ویکی پدیا
هنرستان موسیقی ملی: در مهر ۱۳۲۸ توسط «انجمن دوستداران موسیقی ملی» و به کوشش روح‌الله خالقی در تهران تأسیس شد: بخش فارسی تارنمای ویکی پدیا
تاريخچه هنرستان و هنرکده موسيقي ملي: تارنمای فرهـنگسرا
برخی دیگر از مدارس نامی و قدیمی تهران
گروه های فرهنگی هدف، خوارزمی و اندیشه (در نقاط گوناگون تهران)، دبیرستان پسرانه ی رهنما (در کوچه خدایار خیابان فرهنگ)، دبستان پسرانه ی رازی (در خیابان مولوی تقاطع خیابان بلورسازی)، مدرسه ی علوی (در خیابان ایران/ عین الدوله ی سابق)، دبیرستان های دخترانه ی شهناز پهلوی (در خیابان فرانسه)، شاهدخت (در خیابان شاه آباد سابق نزدیک میدان بهارستان)، نوباوگان ضرابی (در خیابان سپه سابق) و....
تهیه و تدوین:
دکتر منوچهر سعادت نوری
بخش های پیشین مجموعه ی یادداشت ها و نوشتارها و نامه ها
