۱۳۹۷ خرداد ۲, چهارشنبه

افسانه ی "ضَحاک مار دوش" یا " اژدهای ویرانگر"


نسخه خطی شاهنامه: ضحاک بر تخت شاهی
======
ویژگی واژه ‌های ضحاک و اژدها
ریشه ‌ی واژه ‌های ضحاک و اژدها یکی است و صورت‌ هایی دیگر چون «اژدر»، «اژدرها» و «اژدهات» دارد، به معنی «ماری است افسانه‌ای و بزرگ، با دهان فراخ و گشاد». اژدها یا اژدر که در زبان اوستایی «اژی» (اَژی دهاکه)، در زبان پهلوی ساسانی «از» و در زبان سانسکریت «اهی» خوانده و نامیده می ‌شود، به معنی «مار مهیب یا افعی سهمگین» است. باید یادآور ساخت اژدها یکی از موجودات افسانه‌ای در فرهنگ‌های جهان است و در اساطیر جهان نیز جایگاه ویژه‌ای دارد.
ضحاک پادشاه افسانه‌ای ایران
ضَحاک از پادشاهان افسانه‌ای ایران است. نام وی در اوستا به صورت اژی‌دَهاکه، آمده‌است و معنای آن مار اهریمنی است. در شاهنامه پسر مرداس و فرمانروای دشت نیزه‌ وران است. او پس از کشتن پدرش بر تخت می‌نشیند. ایرانیان که از ستم‌های جمشید پادشاه ایران به ستوه آمده بودند، به نزد ضحاک رفته و او را به شاهی برمی‌گزینند. ابلیس دستیار ضحاک با دو بوسه بر دوش ضحاک، دو مار از جای بوسه‌ها بیرون می‌جهد. پس از این واقعه ابلیس نسخه ‌ای تجویز می‌کند که باید هر روز مغز دو جوان را خوراک مارها نماید تا گزندی به او نرسد.
داستانِ پادشاهان و «پادشاهی ضحاک»
«پادشاهی ضحاک» پنجمین داستانِ پادشاهان و پنجمین پادشاهی در میان پیشدادیان در شاهنامهٔ فردوسی است که دورانِ هزارسالهٔ پادشاهیِ ضحاک را داستان می‌کند. ضحاک پادشاهی بیگانه در میان پیشدادیان است. دوران ضحاک هزار سال بود. رفته رفته خردمندی و راستی نهان گشت و خرافات و گزند آشکارا. شهرناز و ارنواز (دختران جمشید) را به نزد ضحاک بردند. در آن زمان هرشب دو مرد را می‌گرفتند و از مغز سر آنان خوراک برای ماران ضحاک فراهم می‌آوردند
اژدها در اساطیر و ادبیات جهان
اژدها جانوری است که در کهن‌ترین سنن نماد ویرانگری بوده‌است. روزگاری دراز اساطیر شناسان می‌پنداشتند که اژدها نمایشگر شر و انگیزه پیشرفت بشر است و سرگذشت بشر سراسر کوششی است برای رهایی از قدرت درهم شکننده اژدها. رابطه میان اصل و آغاز جهان و اژدها در کیهان ‌شناسی بابلیان آشکار است. در این کیهان ‌شناسی، تیامات یا اژدهایی که نماد ظلمت آغازین است غالباً به صورت ماری خشمگین نموده شده و مردوک یا قهرمان خورشیدی بر آن چیره می‌شود. بدینگونه جهان روشن پدرسالاری جهان آغازین مادرشاهی را تسخیر می‌کند. در مصر باستان اژدها رمز طغیان‌های بزرگ رود نیل بوده ‌است و سود و زیان آن طغیان‌ها را که بارور کننده یا ویران‌کننده‌اند نشان می‌داده‌است.
ضَحاک در نوشته ‌های پهلوی
در نوشته‌های پهلوی چون بُن دهش او را گاه دهاک و گاه اژی دهاک می‌خوانند و تا آن جا پیش می‌روند که تا چهارده پشت او را بر می ‌شمارند و سرانجام او را به اهریمن می‌رسانند. در نوشته‌ های پهلوی، ضحاک با صفت بیور اسب برابر و با دارندهٔ هزار اسب (اسبان بسیار) نیز آمده‌است.
ضحاک در فرهنگ عمید
ضحاک (به فتح ضاد و حاء مشدد) دهاک، ده‌آک، اژدهاک، بنا بر داستان شاهنامه پنجمین پادشاه پیشدادی که جمشید را کشت و جانشین او شد، مردی بدسرشت و ستمگر بود، دو مار از دو کتف او روییده بود که خوراک آن‌ها مغز سر آدمی بود و هر روز دو نفر را می‌کشت و مغز سرشان را به مارها می‌داد، عاقبت مردم به پیشوایی کاوه آهنگر بر او شوریدند و فریدون را به پادشاهی برگزیدند، فریدون ضحاک را گرفت و در کوه دماوند بند کرد
زنجیره ي "ضحاک" در سروده های دیروز وامروز
(برای متن کامل این زنجیره نگاه کنید به تارنمای گلچینی از سروده ها)
چو ضحاک شد بر جهان شهریار/ برو سالیان انجمن شد هزار
سراسر زمانه بدو گشت باز/ برآمد برین روزگار دراز
نهان گشت کردار فرزانگان/ پراگنده شد کام دیوانگان
هنر خوار شد جادویی ارجمند/ نهان راستی آشکارا گزند... : فردوسی
همچنین گوش کنید به:
پادشاهی ضحاک و تولد فریدون با اجرای شهرام ناظری: تارنمای یوتیوب
*
دل دیوانگیم هست و سر ناباکی/ که نه کاریست شکیبایی و اندهناکی
در شکنج سر زلف تو دریغا دل من/ که گرفتار دو مار است بدین ضحاکی
آه من باد به گوش تو رساند هرگز/ که نه ما بر سر خاکیم و تو بر افلاکی.... : سعدی
*
ظلمی که انگلیس در این خاک و آب کرد/ نه بیوراسب کرد و نه افراسیاب کرد
ضحاک خود ز قتل جوانان علاج خواست
وان دیگری به کشتن نوذر شتاب کرد ... : ملک ‌الشعرای بهار
*
آن آیت کین و خشم  ضحاك
ای کوه بلند، ای دماوند/ کز گردش چرخ، نا خوشایند
ای معنی_ دوره ی اساطیر/ بنگر، به سیاه دیو_ فرغند
آن آیت کین و خشم  ضحاك/ کو اخگر قهر، داشت پیوند
بر ملک ری  و به عصر_ جمشید/ با فتنه، بنای ظلم افکند
مغلوب و اسیر، شد سر انجام/ افتاد، خموش و بسته آوند
آورد به پای تو، فریدون/ ضحاك نموده بود، در بند... : دکتر منوچهر سعادت نوری
ضَحاک مار دوش در برخی از نوشتارها
★ کتاب ضحّاک ماردوش نوشته ی علی اکبر سعیدی سیرجانی: وی در این کتاب با تفسیر اشعار شاهنامه فردوسی در مورد پادشاهی جمشید، قدرت گرفتن ضحاک ماردوش و مبارزات ایرانیان علیه او میپردازد و بار دیگر اهمیت تاریخ و توجه به آموخته های گذشتگان را نشان می دهد.
★ انگل پیوک و ضحّاک ماردوش نوشته ی علی جهانشاهی افشار: در اصطلاح علمی، انگل پیوک (دراکنکولوس مدیننسیس، کرم گینه، کرم مدینه، کرم اژدها، یا سابقاً فیلاریا مدیننسیس)، کرم انگلی رشته‌ای که طول بالغ آن به بیش از یک متر هم می‌رسد و در بافت‌های زیرپوستی آدمی و بعضی از پستانداران نواحی گرمسیر جای گرفته، باعث بیماری دردناک و گاهی کشنده‌ای می‌گردد. یکی از متون کهن ایرانی که در آن به این انگل پرداخته شده، شاهنامه فردوسی، بخش مربوط به داستان ضحاک است. ضحّاک، عربی‌شده «دهاک» است که در اوستا به صورت «اژی دهاک» آمده است. اسطوره ضحاک یکی از کهن‌ترین و رمزآلودترین اساطیر ایرانی است
فیلم عروسکی افسانهٔ ماردوش
افسانهٔ ماردوش نام یک مجموعه پویانمایی سه قسمتی به کارگردانی حسین مرادی زاده بر اساس داستان‌ های شاهنامه است. این اثر براساس تکنیک تک فرم عروسکی ساخته شده و عظیم‌ترین فیلم عروسکی ایران است. بخش اول این انیمیشن به نام «جام جهان‌ بین» است که به پیدایش جهان تا پادشاهی طهمورث می‌پردازد؛ ماجرا از پادشاهی جمشید شاه آغاز می ‌شود. بخش دوم «آژی دهاک» نام دارد که ماجرای جمشید است که به جام جهان ‌بین دست یافته و با ضحاک فرزند ناخلف مرداس درگیر می‌ شود، شیطان بر شانه‌ های ضحاک بوسه می‌زند و مارهایی بر شانه ضحاک می‌روید و پس از آن ایران توسط قدرت شیطانی‌اش. تسخیر می ‌شود. بخش سوم «نبرد فریدون» است که به گفته پیشگویان قرار است ضحاک را هلاک کند،
تهیه و تدوین:
دکتر منوچهر سعادت نوری
*
منابع و مآخذ
ریشه ‌ی واژه ‌های ضحاک و اژدها: تارنمای ویکی‌پدیا/ ضحاک پادشاه افسانه‌ای ایران «پادشاهی ضحاک»: تارنمای ویکی‌پدیا/  اژدها در اساطیر و ادبیات جهان: تارنمای ویکی‌پدیا/ ضحاک: فرهنگ عمید، ص ۱۱۳۴/ زنجیره ي "ضحاک" در سروده های دیروز وامروز: تارنمای گلچینی از سروده ها/ کتاب ضحّاک ماردوش: تارنمای بوکیها/ انگل پیوک و ضحّاک ماردوش: تارنمای مجله تاریخ پزشکی/ فیلم عروسکی افسانهٔ ماردوش: تارنمای ویکی‌پدیا/
ارسال شده توسط در