ایرانیان در پهنه ی سرزمین نیاکان آریایی: ٢٦ - آریایی ها در "همدان" نخستین پایتخت ایران باستان

(تصویری از کتیبه‌ها یا سنگ ‌نبشته ‌های گنج ‌نامه در همدان)
 در بخش های پیشین، ضمن آگاهی از موقعیت جغرافیایی "سرزمین نیاکان آریایی"، به پاره ای از نشانه های فرهنگی و جغرافیایی در برخی نقاط  این سرزمین اشاره شد. در این بخش، این نشانه ها  را در "همدان" نخستین پایتخت ایران باستان پیگیری می کنیم
 نام همدان
١ - همدان (اکباتان) پایتخت امپراتوری ماد پایتخت تابستانی پادشاهان هخامنشی و یکی از ساتراپ نشین های مهم ایران در دوران ماد و هخامنشی و ساسانیان بوده است.
١ - همدان یکی از پنج ناحیه ٔ پهله است (ابن الندیم ). راجع به همدان لازم است گفته شود: اول دفعه ای که اسم این محل در کتیبه ٔ تیگلات پالسر اول آمده است این پادشاه آسور اسم آن را اَمدانه ذکر کرده. درکتیبه های هخامنشی اسم این شهر را هگمتان نوشته اند ولی بعضی تصور می کنند که هگمتان تلفظ می شده و هردوت اسم آن را اگباتان ضبط کرده است.
٢ - نخستین باری که اسم این شهر برده شد، در حدود ۱۱۰۰ سال پیش از میلاد بود که نام همدان را اَمدانه ذکر شده‌است. این شهر تحت نام‌های دیگری از قبیل هگمتانه، هگمتان، اکباتان، اکباتانا، آمدانه، آنادانا نیز نوشته شده‌است. در کتیبه‌های آشوری نام آن شهر آمدانه آمده، این اسم بایستی مشتق از کلمهٔ ماد باشد چنانکه آشوریان قوم ماد را آمادای ذکر کرده‌اند. از این رو آمادانه به معنی محل مادها و جایی‌است که مادها زندگی می‌کردند. در دوران مادها به زبان پارسی باستان این شهر هگمتانه یا هنگمتانه به معنی «جای تجمع» خوانده می ‌شد. اکباتان نیز همان تلفظ هگمتانه به زبان یونانی است. نام هگمتانه به مرور زمان در دوران ساسانیان به اَهمتان، اَهمدان و سپس به همدان دگرگون شده ‌است. این شهر کهن، نخستین پایتخت ایران بوده و به همراه آتن در یونان و رم در ایتالیا، از معدود شهرهای باستانی جهان است که همچنان زنده و مهم است. هرودوت این شهر را ساخته دیاکو دانسته و گفته است که هفت دیوار داشته که هر کدام به رنگ یکی از سیاره ‌ها بوده‌اند.
موقعیت جغرافیایی و پیشینه ی تاریخی همدان
همدان یکی از کلان شهرهای ایران در منطقه غربی و کوهستانی ایران و مرکز شهرستان و استان همدان است . این شهر در دامنهٔ کوه الوند و در بلندای ۱۷۴۱ متری از سطح دریا واقع شده‌است و از شهر های سردسیر ایران به شمار می‌آید. کوروش هخامنشی در سال ۵۵۰ پیش از میلاد، آستیاگ، آخرین پادشاه ماد را شکست داد و همدان را مقر تابستانی خود قرار داد. بدین ترتیب با تصرف همدان نخستین حکومت آریاییان به دست شاخهٔ دیگر آریایی که پارس‌ها بودند، منقرض شد. بعد از انقراض مادها همدان هر چند مرکزیت نخستین را از دست داد ولی به عنوان یکی از سه پایتخت هخامنشیان مورد توجهٔ خاص بود. وجود کتیبه‌های گنجنامه بقایای ستون‌های سنگی کاخ‌های هخامنشی، جام‌ها و الواح زرین و سیمین به دست‌آمده از همدان، حاکی اهمیت این منطقه در دورهٔ هخامنشی‌است.  همدان قدیمی‌ترین شهر ایران و از کهن‌ترین شهرهای جهان است. همدان نخستین پایتخت مادها بوده ‌است. آثار یافت ‌شده از محوطهٔ باستانی هگمتانه و نیز کتیبه ‌های گنج ‌نامه از آن دوران است. همچنین این شهر در روزگار هخامنشیان، اشکانیان، ساسانیان، آل بویه و سلجوقیان نیز یکی از پایتخت ‌های کشور بوده ‌است. هم‌اکنون استان همدان به دلیل داشتن مراکز تاریخی و دیدنی به عنوان پنجمین شهر فرهنگی و توریستی کشور شناخته می‌شود و از نظر علمی نیز با وجود مراکز دانشگاه بوعلی سینا، دانشگاه صنعتی همدان، دانشگاه آزاد همدان، دانشگاه پیام نور همدان و مراکز دیگر به عنوان یکی از قطب‌های دانشگاهی کشور شناخته شده‌است. آرامگاه بوعلی سینا نماد شهر همدان و همچنین یکی از نمادهای پیشینهٔ ایران در فرهنگ جهان و دانش و علم به شمار می‌رود. در سال ۱۳۸۵ مجلس ایران در مصوبه‌ای همدان را «پایتخت تاریخ و تمدن ایران» اعلام کرد.
مردمان همدان و فرهنگ آنان
همدان و توابع آن، از دیرباز، دارای فرهنگی ریشه دار و غنی بوده است، که قدمت برخی از عناصر آن به تحقیق برابر تاریخ سه هزار سالهٔ شهر است. قراینی هست که می توان دانست تحولات و دگرگونی هایی که سابقأ و درطول تاریخ، در فرهنگ عامیانهٔ این ولایت رخ داده، بسبب «پویا» نبودن جامعه و یا کندی جریان های زیرساختی آن، به اندازهٔ امروز، سریع و زوال آور نبوده، و از اینرو جریان های روساختی از جمله فرهنگ های محلی، و فرهنگ عامیانهٔ همدان نیز کمتر دستخوش تحول و دگرگونی گشته است. زیرا فی المثل، بازماندهٔ زبان پهلوی، که در گویش عوام آن ولایت رسوب کرده، همواره به عنوان فهلویات نام برده و یا مورد جستجو و تحقیق واقع گشته است. منطقه همدان در دوران پیش از اسلام «ماد»،در دوران میانه «ایالت جبال» (کوهستان)، و در دورهٔ سلجوقی به بعد «عراق عجم» نامیده می شده است. از اینرو، زبان مشترک مردم آن ایالت را فهلوی نامیده و آثار ادبی آن را فهلویات گفته اند، که شامل سروده ها یا ترانه هجایی و سپس عروضی، یا اصطلاحاً اشعار «لری» می باشد. فهلویات قدیم همدان را هرگز نباید از مقولهٔ ادب عوام دانست، زیرا در آن ادوار لهجه خاص نیز کمابیش فهلوی بوده است. فهلوی، اساساً لهجه ای است ویژهٔ مردم مغرب و جنوب غربی ایران زمین، در مقابل لهجه «دری» که ویژهٔ مردم مشرق و خراسان است. سبک ادبی مشهور به «سبک عراقی» هم ارز با سبک خراسانی و در حقیقت همان سبک فهلوی و در حقیقت دنبالهٔ طبیعی آن بوده است. پس از اسلام تا پیدایش نخستین آثار منثور و منظوم فارسی دری (سده های ٤ و ۵ قمری)، ادب خاص همدان در قالب زبان عربی هم روند با ادب فهلوی بیان و نمایان می گردد. ادیبان همدان تا پایان سدهٔ ششم و یا به عبارتی تا هجوم مغول بدان شهر (٦١٧ قمری) و حتی پس از آن هم کمابیش اشعار و ترانه های فهلوی، یعنی به زبان کهن و بومی و نیاکان خویش سروده اند.
از قرن پنجم و ششم که آغاز دوران تسلط ترکان بر همه ی ولایات ایران است، از زبان ترکی، واژه های بسیاری در گویش شهری و روستایی همدان وارد گشته است؛ و زبان روستانشینان همدان (جز چند مورد)، جملگی ترکی است. تا این اواخر اصولأ زبان بازاری و تجاری (درمعامله با روستاییان) ترکی بوده، چنانکه امروزه هم تقریبأ چنین است. ورود این عناصر، عمومأ نتیجه و معلول تسلط پردامنهٔ ترکان در ایران زمین از سدهٔ پنجم و ششم و خصوصأ تسلط سیاسی و اجتماعی در عراق عجم و تشکیل دولت سلجوقیان عراق عجم بود. شهر همدان نزدیک به یک قرن (سده ی ششم)، پایتخت سلجوقیان بوده و توابع و روستاهای آن نیز، هریک اقطاع سرکردگان سلجوقی و جولانگاه های تقهر نظامی آنان بر یکدیگر بوده است.
عنصر یهودی در لهجهٔ همدان وجود و رسوخ داشته و چنان که مشهور است این قوم در نگهداری آداب و سنن خود سعی بلیغ نموده و گویا درمورد زبان محلی نیز، که از دیر باز بدان خو کرده و متکلم بوده اند، بی تأثیر نبوده است. خصوصاً آن که عمدهٔ جریان های اقتصادی و معاملات تجاری و داد و ستد با عوام و خواص توسط آنان صورت می گرفته است. چنان که مهم ترین (راستا بازار) کنونی شهر و یکی دو محلهٔ دیگر به نام آنان موسوم بوده است.
گروه‌های ارمنی در چند نوبت وارد شهر همدان شدند. بخصوص در دورهٔ صفویه ورود ارمنیان بیشتر از هر زمانی دیگر در تاریخ به چشم می‌خورد. مسیحیان همدان ۵ کلیسا در این شهر ساخته‌اند. از این میان سه باب از آن ‌ها به نام‌ کلیسای آنجلی، کلیسای حضرت مریم و کلیسای گریگوری استپان در ردیف آثار باستانی و دیدنی شهر قرار دارند. در حال حاضر تعداد مسیحیان همدان بسیار کم شده‌است و بیش از چند خانوادهٔ انگشت‌شمار از آنان در شهر باقی نمانده‌اند.
جمعیت شهر همدان طبق سرشماری سال ۱۳۹۰ مرکز آمار ایران برابر با ۵۴۸٬۳۷۸ نفر بوده‌است.یشتر ساکنان همدان مسلمان و پیرو مذهب شیعه هستند.
برخی از مشاهیر استان همدان
١ - ماندانا دختر ایشتو ویگو (آستیاگ) آخرین پادشاه ماد، همسر کمبوجیه یکم و مادر کوروش هخامنشی بود. ماندانا حدود ۵۸۴ پیش از میلاد در هگمتانه (همدان) متولد شد. آرینیس شاهزاده اهل لیدیه مادر او به شمار می‌آمد. آرینیس از لیدیه بود. آریـِنیس دختر آلیاتِس دوم پدر قارون بود. قارون یا همان کرزوس همان پادشاه لیدیه‌ای است که گنج و دارایی‌های او در ادبیات پارسی زبانزد است.
٢ - فاتک پدر مانی بنیان‌گذار آیین مانوی نیز از اهالی همدان است. فاتک از همدان به تیسفون منتقل شد و مانی در شهر تیسفون به دنیا آمد.
٣ - خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی- وزیر دانشمند و موسس دانشگاه ربع رشیدی- صاحب جامع التواریخ.
٤ - بوعلی سینا از نادر دانشمندان و نوابغ روزگار در سال ۳۷۰ قمری در خرمیثین از توابع بخارا به دنیا آمد. او در سال ۴۰۶ هجری قمری در زمانی که همدان پایتخت آل بویه بود، وارد این شهر شد و پس از مدتی شمس ‌الدوله دیلمی او را وزیر خود ساخت.
۵ - ابوالفضل احمد بن حسین همدانی (بدیع‌الزمان همدانی) متولد سال ۳۵۸ هجری قمری، در شهر همدان بود. او در حافظه و احاطه بر لغت، اعجوبهٔ زمان خود بود. مهمترین تألیف او مقامات است که در فن مقامه‌ (نوعی داستان کوتاه) قدیمی‌ترین کتاب می‌باشد
٦ - باباطاهر معروف به باباطاهر عریان، عارف، سراینده فارسی تبار و دوبیتی سرای اواخر سده چهارم و اواسط سده پنجم هجری ایران است. باباطاهر در سال ۳۲۶ هجری خورشیدی در همدان یا لرستان متولد شد و در سال ۴۱۱ هجری خورشیدی پس از ۸۵ سال زندگی، در همدان وفات یافت.
٧ - رضی الدین آرتیمانی صاحب معروف‌ترین و ارزنده‌ترین ساقی نامه‌ ادبیات فارسی. وی در سال ۹۷۸ قمری در روستای آرتیمان از توابع تویسرکان بدنیا آمد. در ایام جوانی به همدان رفت و مشغول تحصیل شد. رضی به علت شایستگی وافری که داشت زود مورد توجه شاه عباس که معاصر وی بود قرار گرفت و در جمع منشیان میرزایان شاه درآمد و به همین دلیل بود که داماد خاندان صفوی شد.
٨ - ابوطالب کلیم همدانی یا ابوطالب کلیم کاشانی از سرایندگان قرن یازدهم هجری و یکی از بزرگترین شعرای مشهور زمان خود بود. در حدود سال ۹۹۰ هجری در همدان زاده شد؛ اما چون مدتی در کاشان اقامت داشت، کاشانی هم خوانده شده‌است.
٩ - عین القضات همدانی (۴۹۲ - ۵۲۵ هجری قمری در همدان) حکیم، نویسنده، سراینده، مفسر قرآن، محدث و فقیه بود. او با زبان‌های فارسی، عربی و پهلوی میانه آشنا بود و در عرفان و تصوف در بالاترین جایگاه قرار داشت.
١٠ - کریم خان زند فرمانروای ایران از (۱۱۷۹ تا ۱۱۹۳ ه‍. ق.) و بنیان‌گذار دودمان زندیه متولد روستای پری (پیروز) از توابع بخش زند، شهرستان ملایر، استان همدان بود. زندها یک طایفه دامدار از قوم لر بودند که در زاگرس و دشت‌های همدان به روش دامداری زندگی کرده و مرکز استقرارشان در روستاهای پری و کمازان در نزدیکی ملایر بود. کریم‌خان از تاج‌گذاری خودداری نمود و پس از پیروزی بر محمدحسن خان قاجار (رئیس ایل قاجار) در دیوانخانه قدیم تهران بارعام داد و خود را وکیل الرعایا خواند. وی توانست پس از فروپاشی حکومت نادرشاه افشار، تمام بخش‌های مرکزی، شمالی، غربی و جنوبی ایران را تحت حکومت خود درآورد. همچنین برادر وی، صادق‌خان زند، نیز موفق شد در سال ۱۱۸۹ ه‍. ق. بصره را از امپراتوری عثمانی جدا کرده و به ایران پیوست نماید و از این طریق، نفوذ ایران را بر سراسر اروندرود، بحرین و جزایر جنوبی خلیج فارس مسلم گرداند.
١١ - ابوالقاسم خان قره‌گوزلو ناصرالملک همدانی (۱۳۰۶ - ۱۲۴۵ ش) از رجال سیاسی دوره ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه، محمدعلی شاه و احمدشاه بود. وی مدتی حکمران کردستان بود، و در اواخر عمر رئیس ایل قاجار و پیش از رسیدن احمدشاه به سن قانونی نایب‌السلطنهٔ ایران بود.
١٢ - میرزاده عشقی (متولد ۱۲۷۳ خورشیدی در همدان ) سراینده، موسیقی دان، نقاش، نویسنده و مدیر نشریه ی قرن بیستم بود. وی در ۱۲ تیر ۱۳۰۳ خورشیدی در تهران در دوره ی نخست وزیری رضاخان سردار سپه ترور شد.
١٣ - سپهبد فضل‌الله زاهدی ملقب به بصیردیوان (۱۲۷۱ همدان - ۱۳۴۲ ژنو) سناتور همدان ، وزیر کشور در دولت دکتر محمد مصدق و نخست‌وزیر ایران در سال‌های ۱۳۳۲ و ۱۳۳۳ شمسی.
١٤ - ویگن خواننده و آهنگ ساز ویگن دِردِریان خواننده و آهنگ ساز و هنرپیشهٔ ایرانی ارمنی تبار بود. ویگن در ۲ آذر ۱۳۰۷ در روستای مهرآباد ملایر در استان همدان بدنیا آمد. او در اوایل دهه ۵۰ به آمریکا رفت و در آنجا ازدواج کرد و در کاباره‌های ایرانی فعالیت هنری داشت. وی در ۴ آبان ۱۳۸۲ در شهر لس‌آنجلس در ایالت کالیفرنیا در سن ۷۵ سالگی درگذشت.
١۵ - دکتر احسان یارشاطر (متولد ۱۴ فروردین ۱۲۹۹ در همدان) بنیانگذار مرکز مطالعات ایرانشناسی و استاد بازنشسته ی مطالعات ایرانی در دانشگاه کلمبیا نیویورک است. وی نخستین ایرانی است که پس از جنگ جهانی دوم در آمریکا به مرتبه استادی رسید. دکتر یارشاطر همچنین بنیانگذار و سر ویراستار دانشنامه ی ایرانیکا در دانشگاه کلمبیا در شهر نیویورک است.
١٦ - ابوالحسن بنی صدر (متولد ٢ فروردین ۱۳۱۲ در همدان) نخستیین رییس جمهور در تاریخ ایران
١٧ - شیرین عبادی (متولد ۳۱ خرداد ۱۳۲۶ همدان) حقوقدان و برندهٔ سال ٢٠٠٣ جایزه ی صلح نوبل 
و بسیاری افراد دیگر...
برخی از آثار تاریخی همدان
١ - کتیبه‌ها یا سنگ ‌نبشته ‌های گنج ‌نامه: نوشتارهایی از دوران داریوش و خشایارشای هخامنشی است که بر دل یکی از صخره‌های کوه الوند در فاصله ۵ کیلومتری غرب همدان و در انتهای درهٔ عباس‌آباد حکاکی شده ‌است. کتیبه‌ها هر کدام در سه ستون ۲۰ سطری به زبان‌های پارسی باستان، عیلامی و بابلی نو نوشته شده و متن پارسی باستان در سمت چپ هر دو لوح جای گرفته‌است. متن عیلامی در وسط هر دو کتیبه نوشته شده و متن بابلی نو در ستون سوم قراردارد.
٢ - مجسمه شیر سنگی از یادمان‌های دوره ی اشکانی در شهر همدان است که در انتهای خیابان ۱۲ متری سنگ شیر و در وسط میدان مربع شکلی به همین نام قرار گرفته‌است. تپه‌ای که در حال حاضر مجسمه شیر سنگی بر روی آن واقع شده تپه باستانی است زیرا تابوت متعلق به دوره ی اشکانی ازآن محل کشف شده و فعلاً در موزه تپه هگمتانه نگهداری می‌شود. این مجسمه به همراه قرینه اش ابتدا در دروازه ی شهر همدان قرار داشته‌است و اعراب به هنگام فتح همدان آن را باب الاسد به معنی دروازه شیر نامیده‌اند. در سال ۳۱۹ قمری نیز که دیلمیان همدان را به تصرف خود در آوردند دروازه شهر را به کلی تخریب کردند. مردآویج دیلمی قصد داشت یکی از آنها را به ری منتقل نماید ولی چون موفق نشد پنجه‌های یکی از شیرهارا شکست و دیگری را به طور کامل تخریب نمود مجسمه آسیب دیده تا سال ۱۳۲۸ هجری شمسی بر روی زمین افتاده بود تا اینکه مهندس سیحون طراح و معمار آرامگاه بوعلی آن را در محل فعلی نصب کرد.
٣ - مقبره ی استر و مردخای: در مرکز شهر همدان، ابتدای خیابان شریعتی قرار دارد. این مقبره جزء آثار میراث فرهنگی ایران ثبت شده‌است. بنای مقبرۀ استر و مردخای یادگار دوران باستان نیست، از بناهای قرن هفتم هجری است که بر روی بنای دیگری به یادگار مانده از قرن سوم ساخته شده‌است. بنای کهنۀ امروزی که همان یادگار قرن هفتم است، از سنگ و آجر ساخته شده و شامل مدخل ورودی، مقبره، ایوان و شاه‌نشین است. از اشیای باقی‌مانده در این مقبرۀ کهن یک جلد تورات نفیس نوشته‌شده بر پوست آهوست که فعلاً در محفظه‌ای استوانه‌ای‌شکل، در سازمان میراث فرهنگی همدان نگهداری می‌شود.
٤ - کلیسای حضرت مریم مربوط به دوره قاجار است و در همدان، خیابان اکباتان، ضلع شمال شرقی تپه هگمتانه، محله ارامنه واقع شده و در تاریخ ۳ اسفند ۱۳۷۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
۵ - آرامگاه شیخ الرئیس بوعلی سینا یا آرامگاه بوعلی سینا بنای یادبود شیخ‌الرئیس ابن سینا فیلسوف، دانشمند و پزشک مشهور ایرانی است که در میدان بوعلی سینا در مرکز شهر همدان واقع شده و در ۲۱ اردیبهشت ۱۳۷۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
٦ - آرامگاه باباطاهر عریان مربوط به دوره معاصر است و در همدان، در میدان باباطاهر واقع شده و در ۲۱ اردیبهشت ۱۳۷۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است 
٧ - غار علی صدر تنها غار تالابی ایران و از معدود غارهای آبی جهان است. این غار در نزدیک روستای علی‌صدر در استان همدان واقع شده‌است. ارتفاع غار از سطح دریا ۲۱۰۰ متر است. محوطه ی غار دالان‌های پیچ در پیچ و دهلیزهای متعدد دارد. از مجموعه ی رشته آب ها، دریاچه بزرگی در درون غار بوجود آمده و از این رو نفوذ به ژرفای غار تنها با قایق میسر است. غار علی صدر یکی از دیدنی‌ های جهانگردی استان همدان است
همدان (اکباتان) در زنجیری از سروده های این زمانه
از همدان تاصلیب راه تو چون بود/  مرکب معراج مرد جوشش خون بود
نامه ی شکوی که زی دیار نوشتی/ بر قلم آیا چه می گذشت که هر سطر
صاعقه ی سبز آسمان جنون بود/ من نه به خود رفتم آن طریق که عشقم
از همدان تا صلیب راهنمون بود : دکتر محمد رضا شفیعی کدکنی
ازمزار کوروش و از پایگاه تخت جمشید/ تا به کنگاور کنار معبدافسانه ناهید
 یا زاکباتان و زنجان تا انارستان ساوه/ وز ره پرپيچ وخم، روی کتل، سوی گناوه...
تا به زیر آسمان پرستاره، شهرکرمان/ یا بسوی تپه ‌های نفتی مسجدسلیمان
 من کجای این جهان را دوست دارم/ من وطن را، آشیان را دوست دارم
 دکتر منوچهر سعادت نوری
http://saadatnoury.blogspot.ca/2014/09/blog-post_23.html.
برخی دیدنی ها و شنیدنی های استان همدان
سنگ‌نبشته ‌های گنج ‌نامه
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Ganjnameh_inscriptions.jpg
ملایر ،همدان، گنجنامه، هگمتانه همراه با ترانه هایی از دلکش (مازندرانی) و ویگن (همدانی)
https://www.youtube.com/watch?v=RK-v2yBeGYQ
 دیدار از آرامگاه استر و مردخای
https://www.youtube.com/watch?v=OY84MTMGeDE
کلیسای حضرت مریم در ضلع شمال شرقی تپه هگمتانه، محله ارامنه در همدان
http://www.negahmedia.ir/media/show_pic/11255
مجسمه شیر سنگی
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Hamadan_-_Sang-e_shir.jpg
آرامگاه شیخ الرئیس بوعلی سینا
http://www.hamshahrionline.ir/details/169756
آرامگاه باباطاهر عریان
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Baba_Taher_mkh.JPG
غار علی صدر
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Alisadr_cave.jpg
سایر دیدنی های همدان
https://www.youtube.com/watch?v=hgg8i_GUq9Y
یادداشت پایانی
درود بر آریایی های هگمتانه نخستین پایتخت ایران باستان و با بهترین آرزو ها برای مردمان  پیوسته آگاه و دیرینه فرهنگ استان همدان
دکتر منوچهر سعادت نوری
 منابع و مآخذ
نام همدان: تارنمای دانشنامه ی ایرانیکا - تارنمای لغت نامه دهخدا - تارنمای دانشنامهٔ آزاد ویکی‌پدیا
موقعیت جغرافیایی و پیشینه ی تاریخی همدان: تارنمای دانشنامهٔ آزاد ویکی‌پدیا - تارنمای پایگاه خبری تحلیلی همدان امروز
 مادها، پارس‌ها و پارت‌ها: نوشتاری از همین نگارنده در بخش  ١۵ ایرانیان درپهنه ی سرزمین نیاکان آریایی: تارنمای ایرانیان - تارنمای گزیده ای از نوشتارها
مردمان همدان و فرهنگ آنان: تارنمای یک دوست دات کام - تارنمای دانشنامهٔ آزاد ویکی‌پدیا و بسیاری تارنماها
اولین پایتخت باستانی ایران: تارنمای تبیان - تارنمای ایرانگرد نیوز - تارنمای یک ایرانگرد
هگمتانه نخستین پایتخت ایران: تارنمای بالاترین - تارنمای باشگاه خبرنگاران‌
برخی از مشاهیر همدان: تارنمای لغت نامه دهخدا - تارنمای دانشنامهٔ آزاد ویکی‌پدیا - تارنمای پایگاه مستقل خبری همدان نیوز و بسیاری تارنماها
برخی از آثار تاریخی همدان: تارنمای دانشنامهٔ آزاد ویکی‌پدیا - تارنمای همشهری آنلاین
مقبره ی استر و مردخای: نوشتاری از همین نگارنده در بخش زنان نامدار ایران (استر ملکه ی افسانه ای ایران) : تارنمای گزیده ای از نوشتارها 
برخی دیدنی ها و شنیدنی های همدان: تارنمای دانشنامهٔ آزاد ویکی‌پدیا - تارنمای یوتیوب - تارنما یا رسانه ی مجازی نگاه  - تارنمای همشهری آنلاین

Abstract: Aryans in Hamadan, the First Capital City of Ancient Iran
Ecbatana or Hagmatana (present-day Hamadan) means a place of assembly. The poet Ferdowsi says that Ecbatana was build by King Jamshid. Hamadan is one of the cradles of Oriental civilization with legendary background. According to historical records, there was once a castle in this city by the name of Haft Hessar (Seven Walls) which had a thousand rooms and its grandeur equalled that of the Babylon Tower...With best wishes for all men and women of Hamadan who are known as pious people with rich and old culture
Manouchehr Saadat Noury, PhD
Read more:
http://iranian.com/posts/aryans-in-hamadan-the-first-capital-city-of-ancient-iran-39017
گزیده ای از نوشتارها
http://msnselectedarticles.blogspot.ca/2014/09/blog-post_23.html
بخش های پیشین ایرانیان درپهنه ی سرزمین نیاکان آریایی
http://msnselectedarticles.blogspot.ca/2014/04/blog-post_17.html