ملکه های ایران در نیمه ی نخست دوران قاجار

نمونه ای از دختر قاجار
==============
ملکه های ایران در دوران آقا محمدخان قاجار از ۱۱۶۱ تا ۱۱۷۶ / ۱۵ سال
ملکه آسیه بانو
ملکه آسیه بانو یا آسیه خانم عزالدین قاجار (درگذشته ی ۱۲۱۷ قمری) نخستین همسر آقا محمدخان قاجار و همچنین ملکه ی مادر فتحعلی‌شاه قاجار (از ۱۱۷۶ تا ۱۲۱۳ خورشیدی) بود. آسیه خانم ملقب به ام الخاقان و مهد علیا بود او نخستین کسی بود که در دوره ی قاجار لقب مهد علیا را داشت، پس از او همسر دیگر فتحعلی شاه ننه خانم بارفروش این لقب را داشت و سپس همسر عباس میرزا و بعد مادر ناصرالدین شاه این لقب را گرفتند. پس از مادر ناصرالدین شاه کسی به این لقب خوانده نشد
آسیه خانم، دختر محمدخان عزالدین‌لوی(عضدالدین) قاجار از طایفه آشاقه باش بود. او ابتدا در سال ۱۱۸۲ به عقد حسینقلی‌ خان جهانسوز، برادر آقا محمد خان و حاکم دامغان درآمد و یک سال بعد نخستین فرزندشان، فتحعلی، در دامغان متولد شد. پس از به قتل رسیدن حسینقلی‌خان قاجار، به فرمان کریم خان زند، آسیه خانم و دو پسرش توسط آقا محمدخان به ایل برگردانده شدند. پس از فرار آقا محمدخان از شیراز آسیه خانم به او پیوست و با او ازدواج کرد. پس از تصرف تهران آقا محمدخان او و پسرانش را به تهران آورد. آسیه به همراه میرزا محمد زکی مستوفی الممالک توسط شاه مأمور شد تا سایر سران ایل قاجار در استرآباد را با دادن هدایا به اتحاد با شاه درآورد. در سال ۱۰۲۴ فتحعلی، پسر آسیه، ولیعهد آقا محمد خان شد. او در ۱۲۰۷ به عتبات عالیات رفت و استخوان‌ های محمد حسن‌خان قاجار و حسینقلی ‌خان جهانسوز را در نجف دفن کرد. تا به حکومت رسیدن فرزندش آسیه خانم، از تاج و تخت و ثروت پادشاهی حفاظت می ‌کرد. زمانی که فتحعلی شاه بر تخت نشست، پسر دیگر آسیه، حسینقلی‌خان، بر علیه برادر شورش کرد که با میانجیگری آسیه بین آن دو صلح ایجاد می‌شود. در سال ۱۲۱۶ قمری او بار دیگر به عتبات می ‌رود و سنگ قبر آقا محمدخان را نیز با خود می‌برد. تعمیرات مدرسه حکیم هاشم از موقوفات اوست به همین دلیل این مدرسه به نام مادرشاه نیز معروف است. او در سال ۱۲۱۷ قمری در تهران درگذشت و در نجف دفن شد. آسیه خانم در طول زندگی‌ اش مابین فرزند دیگرش و فتحعلی شاه وساطت می‌کرد اما پس از مرگ او فتحعلی شاه برادرش را کور کرد
ملکه گل بخت بانو
ملکه گل بخت بانو یا گل بخت خانم: عده‌ای از زنان به دلایل سیاسی منتخبین حضور در حرمسرای شاهان قاجار بودند. ازدواج آقا محمدخان با گلبخت خانم دختر یکی از سران قبایل ترکمن برای اتحاد با این قبیله بود. این دست ازدواج‌ های مصلحتی در زمان قاجار رواج زیادی داشت. آنها با سران ایل ‌ها و طایفه‌ ها وصلت می ‌کردند. گاهی این حکام بودند که برای ایجاد روابط با شاه پیش دستی می‌ کردند... بسیاری از منابع از گلبخت خانم ترکمنی یا ترکمانی نیز نام برده اند که در حرمسرای فتحعلی شاه (جانشین آقا محمدخان) می زیست. او احتمالا همان گل بخت بانوست که همچنان در حرمسرای فتحعلی شاه روزگار می گذراند و یکی از افراد بسیار فعال در زمینه ی  پشتیبانی از ترویج و گسترش موسیقی دربار قاجار بوده است  بیشتر اطلاعاتی که از دوران فتحعلی شاه موجود است توسط فرزندش سلطان احمد میرزا عضدالدوله (نویسندهٔ تاریخ عضدی) مستند شده‌ اند. وی تاریخ عضدی را در سال ۱۳۰۴ قمری در زمان حکومت ناصرالدین شاه نوشته‌ و در آن از برخی از استادان دربار شاهان نخستین قاجار نام برده‌ است. او همچنین به وجود موسیقی ‌دانان حرفه ‌ایِ زن که در حرمسرا برای زنان موسیقی اجرا می‌ کرده‌ اند اشاره نموده ‌است و از آن جمله کسی بوده به نام «شاهوردی خانم» و از دیگر زنان موسیقی ‌دان این دوره، "گل‌بخت خانم ترکمانی" و "کوچک خانم تبریزی" بودند که از زنان حرم فتحعلی شاه بودند
یادآوری: باید دانست که آقا محمدخان قاجار از ملکه های خود آسیه بانو و گل بخت بانو و نه از هیچ زن دیگر دارای فرزندی نشد زیرا که اخته (آغا) بود. آقا یا آغا محمدخان در جوانی به دست عادلشاه جانشین نادر شاه یا به نقلی توسط سردار زند به عنوان مجازات تجاوز به نامزدش پیش از عقد اخته شده بود. وی نیز به عنوان تلافی پسر لطفعلی خان زند را پس از اسارت، اخته کرد  
ملکه های ایران در دوران فتحعلی ‌شاه از ۱۱۷۶ تا ۱۲۱۳/ ۳۷ سال
دارای ۱۶۹ همسر صیغه وعقدی بود، از جمله
ملکه بدر جهان بانو
ملکه بدر جهان بانو یا بدر جهان خانم (زاده ی ۱۱۸۵ قمری) اولین همسر فتحعلی‌ شاه قاجار و دختر جعفر خان عرب عامری و نوه ی قادر خان عرب عامری بود که پدر بر پدر حاکمان بسطام بودند. مادرش دختر اسماعیل خان خزیمه امیر قائنات بود. پس از آنکه پدر بدرجهان خانم به دامغان لشکر کشید آقا محمد خان قاجار او را تنبیه و به ساری تبعید کرد. بدرجهان خانم که در آن زمان (۱۱۹۶ قمری) یازده سال داشت به حکم آقا محمد خان به عقد باباخان ولیعهد (فتحعلی‌ شاه ) درآمد. گفته می‌ شود پس از حمله وهابیان به کربلا که خسارات زیادی به بار آورد، بدرجهان خانم اماکن مقدس و مدارس دینی را تعمیر کرد و چند باب خانه را وقف علما و طلاب نمود. او از فتحعلی ‌شاه صاحب سه دختر و دو پسر شد: پسرانش به ترتیب سن حسین‌ علی ‌میرزا فرمانفرما و حسن علی میرزا نام داشتند. دخترانش به ترتیب عبارت بودند از بیگم جان همسر امیرقاسم خان امیرکبیر (مادربزرگ ناصرالدین شاه قاجار) همایون خانم همسر ابراهیم ظهیرالدوله و همدم سلطان خانم همسر محمد زکی خان نوری وزیر و حاکم فارس
ملکه فاطمه بانو 
ملکه فاطمه بانو یا فاطمه خانم، مشهور به سُنبُل باجی، همسر فتحعلی شاه قاجار و از اهالی رابر کرمان بود. پس از آنکه در شوال ۱۲۰۷، فتحعلی خان قاجار به امر عموی خود آقا محمدخان قاجار قلعه رابر را تصرف کرد، فاطمه دختر هفت ساله عسگر کفش دوز را به همسری خود برگزید. با توجه سن کم فاطمه خانم، او را به دست زنان حرم سپردند و چهار سال بعد در محرم ۱۲۱۲ به عقد غیردائم فتحعلی خان درآمد. در همان دوران بود که خبر کشته شدن شاه قاجار در قلعه شوشی را به فتحعلی خان ولیعهد رساندند و تقارن این دو واقعه بر محبوبیت فاطمه خانم افزود و از سوی همسر تاجدار خود به سنبل باجی ملقب شد. علاوه بر آن از بس در مراحل خانمیت ممتاز بود فتحعلی شاه او را «خانم مطلق» خطاب می ن‌مود. سنبل باجی به سبب ادب و خوش قلبی مورد علاقه ی اهالی حرم فتحعلی شاه بود و شاه و شاهزادگان او را از روی احترام «خانم» می‌خواندند. سنبل باجی واسطه ی رساندن عرایض مردم به حضور شاه بود و فتحعلی شاه نظرات او را در خصوص شاهزادگان و اهالی حرم می‌پذیرفت. در هنگام غذا خوردن در کنار شاه می‌نشست و مسئولیت غذا کشیدن برای همسر و دیگر شاهزادگان سر سفره با او بود. فاطمه خانم سنبل باجی پس از مرگ همسر در زمره زنانی بود که در حرم محمدشاه ماندگار شد و بعد ها، به زیارت خانه خدا رفت و پس از بازگشت در تهران درگذشت
ملکه آغا بـِیگُم جوانشیر
آغا بـِیگُم جوانشیر (تخلص شعری: آغاباجی) از همسران فتحعلی شاه قاجار و دختر ابراهیم خلیل خان جوانشیر، خان دوم قره‌باغ بود. او به فارسی و ترکی شعر می‌سرود. آغاباجی چندان تمایلی به همجواری با دیگر همسران شاه و اهالی حرم نداشت و به همین منظور در قصری که شاه در نزدیکی امامزاده قاسم شمیران برای ییلاق خود بنا کرده بود اقامت کرد و فتحعلی شاه نیز عایدات شهر قم را به وی واگذار کرد. آغاباجی پس از چندی به همراه کیکاوس میرزا و مرصع خانم فرزند خواندگان خود به قم رفت و در این شهر ماندگار شد، شاه نیز برای ملاقات با وی به قم می‌رفت. او در دوره ی اقامتش در قم اقداماتی برای ساخت مسجد، مدرسه و حمام کرد. اعضای حرمسرا به او «بانوی بانوان شاه» یا «بانوی حرم» و «ملکه ی ایران» می‌گفتند. او در سال ۱۲۴۸ ق در قم درگذشت و در همان شهر دفن شد. آغابیگم که صاحب فرزندی از شاه نبود از سوی همسر مأمور تربیت دو تن از فرزندان وی به نام کیکاوس میرزا و مرصع خانم شد. آغابیگم از سواد بهره‌مند بود و شعر می‌سرود و تخلص او «طوطی»  بود. این سروده از اوست
خرم آن کو به سر کوی تو جایی دارد/ که سر کوی تو خوش آب و هوایی دارد
به سفر رفت و دلم شد جرس ناقه او/  رسم این است که هر ناقه درایی دارد
ملکه گل بدن بانو خازن الدوله
ملکه گل بدن بانو یا گل بدن خانم خازن الدوله همسر گرجی فتحعلی شاه قاجار بود. وی چون در زمان شاه اداره ی خزانه شاه را بر عهده داشت هنگامی که به ازدواج شاه در آمد لقب خازن الدوله گرفت. خازن الدوله از فتحعلی شاه صاحب دو پسر شد: بهمن میرزا بهاءالدوله (جد اعلای خاندان جهانسوزی) و دیگری سیف‌الله میرزا (جد اعلای خاندان جهانبانی). خازن الدوله پس از مرگ فتحعلی شاه به زیارت خانه ی خدا رفت و پس از بازگشت در تهران درگذشت
ملکه آسیه‌ بانو دولو
ملکه آسیه‌ بانو یا آسیه‌ خانم دولو، دختر فتحعلی‌خان قاجار دولو و خواهر امیر خان سردار، از همسران عقدی فتحعلی‌شاه قاجار بود و از او سه فرزند داشت: عباس میرزا نایب السلطنه، علیشاه میرزا ظل السلطان، و گوهر ملک خانم (مشهور به شاه بی بی)، می‌گویند آسیه‌ خانم در بعضی از جنگ‌ها با فرزندش عباس میرزا شرکت می‌کرد و در فنون نظامی اظهار نظر می‌کرد و فرمان می‌داد، در هنگام سلام رسمی و اعیاد نیز در ابتدای صف می‌ایستاد و از نظامیان سان می‌دید. آسیه خانم در سال ۱۲۳۰ ه‍.ق در گذشت و در عتبات عالیات دفن شد
ملکه ننه بانو
ملکه ننه بانو یا ننه خانم بارفروش ملقب به مهد علیا (زادهٔ ساری) شصتمین همسر فتحعلی ‌شاه قاجار بود که در پیش او مقام بالایی داشت به طوری که لقب مهد علیا را از او گرفت. او دختر محمد خان مازندرانی  و خواهر ملا عبدالله بود. او رابطه‌ای با زنان دربار نداشت و بیشتر با شوهرش وقت می‌گذراند. او چهار فرزند از فتحعلی شاه داشت، با این که مادر ولیعهد نبود، لقب مهد علیا را داشت. چرا که آسیه ‌خانم دولو، مادر عباس میرزا، زود درگذشت و مهلت داشتن لقب را نداشت
ملکه طاووس بانو تاج‌ الدوله
ملکه طاووس بانو تاج‌الدوله یا طاووس خانم (۱۲۰۹ – حدود ۱۲۶۰ قمری) ادیب، شاعره  و خطاط و همسر فتحعلی شاه قاجار بود و تباری گرجی داشت. در اصفهان متولد شد. در پانزده‌سالگی در سال ۱۲۲۴ قمری به عقد فتحعلی شاه درآمد. شاه به مناسبت این ازدواج نام تخت جواهرنشان خورشید را به تخت طاووس تغییر داد. تاج الدوله زیر نظر نشاط اصفهانی تحصیل کرد. نشاط در حق تاج‌الدوله پدری و استادی کرد و وی را به درجه کمال رساند. مدتی بعد از ازدواج، فتحعلی شاه به او چنان علاقه‌مند شد که پیشنهاد داد عقد غیردائم او به عقد دائم تبدیل شود، اما تاج‌الدوله نپذیرفت، چرا که معتقد بود بر هم زدن ساعت سعدی که او به عقد شاه درآمد، نامیمون خواهد بود. قرب و منزلت تاج‌الدوله تا جایی رسید که به دستور فتحعلی شاه، عمارتی مجلل برای اقامت او ساختند و به این طریق تاج‌الدوله درباری مستقل پیدا کرد. بخشی از خزانه شاهی نیز تحت عنوان «خزانه ی مخصوص» به او سپرده شد. تاج‌الدوله هرسال نوروز شاه را با تمام حرم و دختران شوهر کرده او به مدت سیزده روز در عمارت خود مهمان می‌کرد. فتحعلی شاه را رسم بر این بود که هر ماه در موقع استهلال (ماه نو دیدن/ هلال دیدن خواستن) پس از رویت ماه و نظر به آیینه و قرآن به روی تاج‌الدوله نگاه می‌کرد. تاج‌الدوله هنگام درگذشت فتحعلی شاه در ۱۹ جمادی‌الثانی ۱۲۵۰ در سعادت آباد اصفهان در کنار او بود و شاه سر در دامن تاج‌الدوله داشت که درگذشت. تاج‌الدوله مدتی از بیم درگیری شاهزادگان به سید محمدباقر شفتی پناه برد. پس از بر تخت نشستن محمدشاه تمام جواهرات خود را به شاه بخشید و به همراه پسرش سیف ‌الدوله به عتبات سفر کرد. او پس از چندبار سفر به حج، تا پایان عمر در نجف ماند. تاج‌الدوله در اوایل دهه ۱۲۶۰ یا اواخر دهه ۱۲۵۰ در نجف درگذشت و در صحن آرامگاه علی بن ابی‌طالب دفن شد. تاج‌الدوله در سرودن شعر دست داشت و سروده‌ های وی به طور پراکنده در برخی منابع آمده است
نامدارترین ملکه ی ایران در دوران محمد ‌شاه قاجار از ۱۲۱۳ تا ۱۲۲۷/ ۱۴ سال

ملکه ملک جهان بانو ملقب به مهد علیا و نواب عِلیّه
ملکه ملک جهان بانو یا ملک جهان خانم ملقب به مهد علیا و نواب عِلیّه (زاده ی ۱۲۲۰ قمری در تبریز - درگذشته ی ۶ ربیع‌الثانی ۱۲۹۰ قمری در ۷۰ سالگی  در تهران) امیربانوی ایرانی، همسر محمدشاه و مادر ناصرالدین شاه قاجار بود، او را از چهره‌های درباری مهم این دوره می‌دانند. در دوران ناصرالدین شاه (جانشین محمدشاه) با تحریک او میرزا تقی‌خان امیرکبیر از مقام صدارت اعظم برکنار و کشته شد. ملک جهان خانم دختر امیر محمد قاسم خان قاجار قوانلو (ملقب به ظهیرالدوله) و بیگم جان (دختر دوم فتحعلیشاه قاجار) بود. در ۱۶ سالگی او را به عقد پسردایی‌اش محمدمیرزا که آن زمان ولیعهد بود درآوردند. او پس از آنکه پسرش شاه شد، مهد علیا لقب گرفت. حاصل ازدواج او با محمدشاه، پنج فرزند به نام‌های سلطان ملک میرزا، سلطان محمود میرزا، کشور خانم، ناصرالدین میرزا و عزت الدوله بود که سه فرزند نخست در کودکی درگذشتند. او در ۲۵ سالگی، پسرش ناصرالدین میرزا و در ۳۰ سالگی، دخترش، عزت الدوله را به دنیا آورد. محمدشاه با اینکه ناصرالدین میرزا را از ۵ سالگی به عنوان جانشین خود معرفی کرده بود چند بار قصد کرد پسر دیگرش عباس میرزا (پسر خدیجه ی کردستانی که نسبش به شیخ ‌های نقشبندیه می ‌رسید) را ولیعهد کند. در سال ۱۲۶۴ ق که محمدشاه درگذشت، مهد علیا پسرش ناصرالدین میرزا را که در تبریز بود به تهران فراخواند و خود نیز به کمک هوادارانش و سفارت انگلیس برای ۴۵ روز امور مملکت را به دست گرفت و آرامش شهر را حفظ کرد. او به عنوان ملکه ی مادر و نایب السلطنه شورای سلطنت را تشکیل داد و حاج میرزا آقاسی وزیر محمدشاه را که هوادار عباس میرزا بود، عزل کرد. عباس میرزا و خدیجه ی کردستانی نیز که از جانب او احساس خطر جانی می‌کردند با کمک فرهاد میرزا معتمدالدوله به سفارت انگلیس پناه بردند و در آنجا تحصن کردند. مهدعلیا بسیار باهوش بود. بر ادبیات فارسی و زبان عربی مسلط بود، با موسیقی و آواز آشنا بود و خط ریز و خط درشت می‌ نوشت. شعر می‌ گفت و در سخنانش از مثل‌ها و روایات زیادی استفاده می‌کرد. او قرآن را به صورت دودانگ در آهنگ حجاز می‌خواند. مهد علیا در سن ۷۰ سالگی در ۶ ربیع‌الثانی ۱۲۹۰ ق. هنگامی که ناصرالدین شاه به سفر اروپا رفته بود در تهران درگذشت و در آرامگاه محمدشاه در قم دفن شد
پژوهش و تدوین
دکتر منوچهر سعادت نوری
*
گزیده ای از نوشتارها
http://msnselectedarticles.blogspot.com/2019/12/blog-post_14.html
مجموعه ی ملکه های نامدار ایران
==========