ملکه های ایران در دوران ناصرالدین شاه قاجار از ۱۲۲۷ تا ۱۲۷۵ / ۴۸ سال
ناصرالدین شاه در طول حیات خود هشتاد و پنج زن صیغه و عقدی اختیار کرد. او ۴۲ فرزند داشت که از آن میان ۱۴ نفر در کودکی در گذشتند
ملکه گلین بانو
ملکه گلین بانو یا گلین خانم اولین همسر عقدی ناصرالدین شاه بود. گلین خانم دختر احمدعلی میرزا نوزدهمین پسر فتحعلی شاه بود. گلین خانم در سن پانزده سالگی به عقد ناصرالدین شاه درآمد. او دارای چهار فرزند شد فخرالملوک، سلطان محمود میرزا که در سن یازده ماهگی درگذشت، افسرالدوله و محمد میرزا که در نه ماهگی درگذشتند
ملکه شکوه السلطنه
ملکه شکوه السلطنه شاهزاده قاجار، همسر عقدی ناصرالدین شاه و مادر مظفرالدین شاه قاجار بود. شکوه السلطنه در سال ۱۲۵۲ هجری قمری متولد شد. پدرش فتح الله میرزا شعاع السلطنه پسر سی و ششم فتحعلی شاه قاجار و مادرش شهربانو خانم دختر ابراهیم خان قاجار قوانلو بود. او در دوازده سالگی به عقد ناصرالدین شاه درآمد. حاصل این ازدواج دو فرزند بود، نخست مظفرالدین میرزا که در ۱۴ جمادی الثانی ۱۲۶۹ متولد شد و دیگری دختری بود به نام زینت الدوله که در نه ماهگی درگذشت. شکوه السلطنه در ولیعهد شدن فرزندش و نیز طلاق تاج الملوک، مادر محمدعلی شاه، از مظفرالدین میرزا تأثیر داشت. شکوه السلطنه از زنان مقتدر دربار ناصرالدین شاه بود و خدمه ی اندرون او هریک صاحب نفوذ بودند. او گرچه در اندرون ناصری در تهران زندگی می‌کرد، اما بر امور دربار ولیعهد در تبریز نظارت خاص داشت. با شیوع بیماری آنفلونزا در سال ۱۳۰۹ هجری قمری، شکوه السلطنه نیز به این بیماری مبتلا شد. پزشکان فرنگی مقیم تهران برای مداوای او فرا خوانده شدند، اما شکوه السلطنه با استخاره مداوا توسط اطبای ایرانی را برگزید. او پس از سه ماه و با شدت گرفتن بیماری در سن پنجاه و پنج سالگی در تاریخ ۱۴ شوال ۱۳۰۹ در گذشت. جنازه شکوه السلطنه در سال ۱۳۲۳ هجری قمری به عتبات عالیات منتقل شد
ملکه شکوه السلطنه شاهزاده قاجار، همسر عقدی ناصرالدین شاه و مادر مظفرالدین شاه قاجار بود. شکوه السلطنه در سال ۱۲۵۲ هجری قمری متولد شد. پدرش فتح الله میرزا شعاع السلطنه پسر سی و ششم فتحعلی شاه قاجار و مادرش شهربانو خانم دختر ابراهیم خان قاجار قوانلو بود. او در دوازده سالگی به عقد ناصرالدین شاه درآمد. حاصل این ازدواج دو فرزند بود، نخست مظفرالدین میرزا که در ۱۴ جمادی الثانی ۱۲۶۹ متولد شد و دیگری دختری بود به نام زینت الدوله که در نه ماهگی درگذشت. شکوه السلطنه در ولیعهد شدن فرزندش و نیز طلاق تاج الملوک، مادر محمدعلی شاه، از مظفرالدین میرزا تأثیر داشت. شکوه السلطنه از زنان مقتدر دربار ناصرالدین شاه بود و خدمه ی اندرون او هریک صاحب نفوذ بودند. او گرچه در اندرون ناصری در تهران زندگی می‌کرد، اما بر امور دربار ولیعهد در تبریز نظارت خاص داشت. با شیوع بیماری آنفلونزا در سال ۱۳۰۹ هجری قمری، شکوه السلطنه نیز به این بیماری مبتلا شد. پزشکان فرنگی مقیم تهران برای مداوای او فرا خوانده شدند، اما شکوه السلطنه با استخاره مداوا توسط اطبای ایرانی را برگزید. او پس از سه ماه و با شدت گرفتن بیماری در سن پنجاه و پنج سالگی در تاریخ ۱۴ شوال ۱۳۰۹ در گذشت. جنازه شکوه السلطنه در سال ۱۳۲۳ هجری قمری به عتبات عالیات منتقل شد
ملکه فاطمه بانو انیس‌الدوله
ملکه فاطمه بانو یا فاطمه خانم ملقب به انیس‌الدوله همسر مورد علاقه و سوگلی حرم‌سرای ناصرالدین‌شاه قاجار بود. مقام انیس‌الدوله بر سایر همسران ناصرالدین شاه برتری داشت و عملاً می‌توان او را ملکهٔ ایران دانست. او از سوی شاه «نشان حمایل آفتاب» و «تمثال همایونی» دریافت کرده بود و مقام رئیس اندرونی را داشت و وظایفی اداری همچون پذیرا شدن زنان بزرگ را برعهده داشت
ملکه جیران بانو فروغ السلطنه
ملکه فاطمه بانو یا فاطمه خانم ملقب به انیس‌الدوله همسر مورد علاقه و سوگلی حرم‌سرای ناصرالدین‌شاه قاجار بود. مقام انیس‌الدوله بر سایر همسران ناصرالدین شاه برتری داشت و عملاً می‌توان او را ملکهٔ ایران دانست. او از سوی شاه «نشان حمایل آفتاب» و «تمثال همایونی» دریافت کرده بود و مقام رئیس اندرونی را داشت و وظایفی اداری همچون پذیرا شدن زنان بزرگ را برعهده داشت
ملکه جیران بانو فروغ السلطنه
ملکه جیران بانو با نام اصلی خدیجه خانم تجریشی ملقب به فروغ السلطنه (درگذشته ۱۲۷۶ قمری) ، یکی از همسران محبوب و اولین سوگلی ناصرالدین‌شاه قاجار و مادر محمدقاسم میرزا بود. جیران دختر باغبان و نجاری به نام محمدعلی از اهالی تجریش در نزدیکی تهران بود. او پس از آنکه به ازدواج ناصرالدین شاه درآمد، به سبب چشمان بزرگش، توسط شاه جیران نامیده شد. جیران واژه‌ای ترکی و به معنای غزال است. جیران علاوه بر یک خواهر، صاحب برادری به نام «اسدالله» بود که پس از ازدواج او با شاه، در زمره ی فراشان خلوت درآمد و پس از آن پیشخدمت خاص ناصرالدین شاه شد. ناصرالدین شاه سی سال پس از درگذشت جیران زنده بود و به گزارش بسیاری از منابع، تا پایان عمر او را از یاد نبرد. به نوشته ی دوستعلی خان معیرالممالک، شاه هرگز لقب جیران و اجازه سکونت در عمارت او را به کسی نداد. او گاه خود به تنهایی به سکونت گاه سابق همسرش می رفت و به فکر روزگار گذشته و دیدن یادگارهای جیران زمان می‌گذراند. روزی که ناصرالدین شاه در شاه عبدالعظیم هدف گلوله ی میرزا رضا کرمانی قرار گرفت، خود را به آرامگاه جیران رساند و در کنارش جان داد. جسد ناصرالدین شاه را در همان مقبره به خاک سپردند
ملکه منیرالسلطنه
ملکه منیرالسلطنه
ملکه منیرالسلطنه همسر ناصرالدین‌شاه قاجار و مادر کامران میرزا نایب‌السلطنه بود. منيرالسلطنه زنی نیکوکار بود و ثروت فراوان خود را وقف امور خیریه کرد. بعد از فوت برادرش اميرنظام با ارث به جا مانده از وی مدرسه ای را در گورستان مجاور بقعه ی امامزاده سيد نصرالدين به نام مدرسه ی منيريه بنا و موقوفاتی از تهران و مازندران را برای هزينه‌های اين مدرسه تعيين کرد. محله و خیابان منیریه در تهران به نام او نام‌گذاری شده است
*
ملکه های ایران در دوران مظفرالدین شاه قاجار از ۱۲۷۵ تا ۱۲۸۵/ ۱۰ سال
ملکه تاج الملوک ام الخاقان
ملکه تاج الملوک معروف به ام‌الخاقان (درگذشتهٔ ۱۳۲۳ قمری) ملکه ی دوره مظفرالدین شاه قاجار و محمدعلی شاه فرزند او بود. وی پس از اینکه محمد علیشاه را در سال ۱۲۸۹ قمری در تبریز به دنیا آورد به ام الخاقان معروف شد. او دختر میرزاتقی خان امیر کبیر و عزت‌الدوله (خواهر ناصرالدین‌شاه قاجار) بود که در سال ۱۲۸۴ قمری با پسر دایی خود مظفرالدین میرزا (مظفرالدین شاه آینده) ازدواج کرد. عکس های زیادی از وی در دست نیست مگر عکسی که در کتاب روزنامه ی خاطرات اعتمادالسلطنه آمده است
ملکه اشرف ملک بانو
ملکه اشرف ملک بانو یا اشرف ملک خانم سرورالسلطنه ملقب به حضرت علیا شاهزاده قاجار، دختر فیروز میرزا و دومین همسر عقدی مظفرالدین شاه پس از تاج‌الملوک بود. سرورالسلطنه اقتدار بسیاری در دربار مظفرالدین شاه داشت و در دوران ولیعهدی همسرش، واسطه رساندن شکایات و عرایض مردم به او بود. عبدالحسین میرزا فرمانفرما برادر سرورالسلطنه توانست در عهد سلطنت مظفرالدین شاه از طریق نفوذ خواهرش به مناصب دولتی مهمی دست یابد. بر طبق گزارش‌ها، دربار مظفرالدین شاه دو دسته داشت، دسته نخست را سرورالسلطنه و فرمانفرما هدایت می‌کردند و دسته دوم را امیر بهادر و هوادارانش
*
ملکه های ایران در دوران محمد علی شاه قاجار از ۱۲۸۵ تا ۱۲۸۸ / ۳ سال
ملکه ربابه بانو
ملکه ربابه بانو یا ربابه خانم ملیح السلطنه، اولین همسر محمدعلی شاه بود
ملکه جهان بانو
ملکه جهان همسر محمدعلی شاه و فرزند کامران میرزا و نوه ی ناصرالدین شاه بود که در سال ۱۲۹۲ هجری قمری به دنیا آمد. او در ۲ شعبان ۱۳۱۰ به عقد محمدعلی میرزا فرزند مظفرالدین میرزا ولیعهد درآمد. شرطی که برای این ازدواج وجود داشت، طلاق محمدعلی از همسر صیغه ایش بود که پذیرفته شد. حاصل ازدواج وی با محمدعلی شاه پنج فرزند بود که به ترتیب عبارت بودند از احمد میرزا (احمد شاه آینده)، محمدحسن میرزا، محمود میرزا، عبدالمجید میرزا و فاطمه خانم. مقاومت جدی در برابر تغییر نظام سلطنتی در خانواده قاجار، نه از سوی احمد شاه بلکه از سوی مادرش ملکه جهان صورت گرفت. او به تنهایی تصمیم به مبارزه با رضاخان سردار سپه نخست‌وزیر گرفت. او به این منظور از پاریس به عتبات عالیات سفر کرد تا حکم و فتوای خارج از دین بودن نخست‌وزیر را به هر قیمتی از مراجع عراق بگیرد ولی هنگامی به عراق رسید که رضاشاه در ۲۴ آذر ۱۳۰۴ در مجلس مؤسسان سوگند پادشاهی را ادا کرده بود. ملکه جهان در سال ۱۹۴۷ م (آبان ۱۳۲۶خورشیدی) هفده سال پس از مرگ پسرش احمدشاه در سن کلوی فرانسه درگذشت و در کنار فرزند و همسر و دیگر اعضای خاندان قاجار در کربلا دفن شد
ملکه های ایران در دوران محمد علی شاه قاجار از ۱۲۸۵ تا ۱۲۸۸ / ۳ سال
ملکه ربابه بانو
ملکه ربابه بانو یا ربابه خانم ملیح السلطنه، اولین همسر محمدعلی شاه بود
ملکه جهان بانو
ملکه جهان همسر محمدعلی شاه و فرزند کامران میرزا و نوه ی ناصرالدین شاه بود که در سال ۱۲۹۲ هجری قمری به دنیا آمد. او در ۲ شعبان ۱۳۱۰ به عقد محمدعلی میرزا فرزند مظفرالدین میرزا ولیعهد درآمد. شرطی که برای این ازدواج وجود داشت، طلاق محمدعلی از همسر صیغه ایش بود که پذیرفته شد. حاصل ازدواج وی با محمدعلی شاه پنج فرزند بود که به ترتیب عبارت بودند از احمد میرزا (احمد شاه آینده)، محمدحسن میرزا، محمود میرزا، عبدالمجید میرزا و فاطمه خانم. مقاومت جدی در برابر تغییر نظام سلطنتی در خانواده قاجار، نه از سوی احمد شاه بلکه از سوی مادرش ملکه جهان صورت گرفت. او به تنهایی تصمیم به مبارزه با رضاخان سردار سپه نخست‌وزیر گرفت. او به این منظور از پاریس به عتبات عالیات سفر کرد تا حکم و فتوای خارج از دین بودن نخست‌وزیر را به هر قیمتی از مراجع عراق بگیرد ولی هنگامی به عراق رسید که رضاشاه در ۲۴ آذر ۱۳۰۴ در مجلس مؤسسان سوگند پادشاهی را ادا کرده بود. ملکه جهان در سال ۱۹۴۷ م (آبان ۱۳۲۶خورشیدی) هفده سال پس از مرگ پسرش احمدشاه در سن کلوی فرانسه درگذشت و در کنار فرزند و همسر و دیگر اعضای خاندان قاجار در کربلا دفن شد
*
ملکه های ایران در دوران احمد شاه قاجار از ۱۲۸۸ تا ۱۳۰۴ / ۱۶ سال
ملکه بدرالملوک بانو
ملکه بدرالملوک بانو یا بدرالملوک والا (زاده ی ۱۲۷۶ - درگذشته ی ۲ خرداد ۱۳۵۸) شاهزاده قاجار و همسر احمدشاه بود. او دختر ظهیرالسلطان والا و آفاق خانم بود. پدر بزرگ های او محمدحسن میرزا معتضدالدوله و محمدعلی میرزا دادستان هر دو پسران مهدی قلی میرزا و نوادهٔ عباس میرزا بودند. احمدشاه قاجار در سن ۱۷سالگی (یک سال پیش از تاج‌گذاری) با او پیمان زناشویی بست. این ازدواج توسط ملکه جهان بانو مادر احمدشاه ترتیب داده شده بود. عروس در آن هنگام ۱۲ ساله بود و در تنها مدرسهٔ دخترانهٔ تهران درس می خواند. مراسم عقد با تشریفات مفصلی انجام شد و حاصل این ازدواج دختری به نام ایراندخت بود. گفته می‌شود بدرالملوک بسیار زیبا بود و احمدشاه به او علاقهٔ بسیار داشت. اغلب او را به تالار آیینه کاخ گلستان می برد و به انعکاس عکس او در آینه ها می نگریست و می گفت: «در این‌جا من فقط یک بدری ندارم، بلکه هزاران بدری دارم». احمدشاه قاجار ۵ بار ازدواج کرد و همسران او عبارت بودند از لیدا جهانبانی/ دل‌آرام/ بدرالملوک/ خانم‌خانما معزی و فاطمه خانم. بجز لیدا جهانبانی که از وی صاحب هیچ فرزندی نشد، صاحب ۳ دختر به نام های «مریم‌دخت» از دل‌آرام ، «ایراندخت» از بدرالملوک، «همایون‌دخت» از خانم‌خانما معزی و یک پسر به نام فریدون‌میرزا از فاطمه شد. بدرالملوک خواهر لعبت والا مشهور به لعبت شیبانی شاعره ی ایرانی و خاله ی شهرنوش پارسی پور داستان نویس و مترجم ایرانی بود. ملکه بدرالملوک بانو در ۲ خرداد ۱۳۵۸ در تهران درگذشت و پیکر او در گورستان بهشت زهرا به خاک سپرده شد
پژوهش و تدوین
دکتر منوچهر سعادت نوری
ملکه های ایران در دوران احمد شاه قاجار از ۱۲۸۸ تا ۱۳۰۴ / ۱۶ سال
ملکه بدرالملوک بانو
ملکه بدرالملوک بانو یا بدرالملوک والا (زاده ی ۱۲۷۶ - درگذشته ی ۲ خرداد ۱۳۵۸) شاهزاده قاجار و همسر احمدشاه بود. او دختر ظهیرالسلطان والا و آفاق خانم بود. پدر بزرگ های او محمدحسن میرزا معتضدالدوله و محمدعلی میرزا دادستان هر دو پسران مهدی قلی میرزا و نوادهٔ عباس میرزا بودند. احمدشاه قاجار در سن ۱۷سالگی (یک سال پیش از تاج‌گذاری) با او پیمان زناشویی بست. این ازدواج توسط ملکه جهان بانو مادر احمدشاه ترتیب داده شده بود. عروس در آن هنگام ۱۲ ساله بود و در تنها مدرسهٔ دخترانهٔ تهران درس می خواند. مراسم عقد با تشریفات مفصلی انجام شد و حاصل این ازدواج دختری به نام ایراندخت بود. گفته می‌شود بدرالملوک بسیار زیبا بود و احمدشاه به او علاقهٔ بسیار داشت. اغلب او را به تالار آیینه کاخ گلستان می برد و به انعکاس عکس او در آینه ها می نگریست و می گفت: «در این‌جا من فقط یک بدری ندارم، بلکه هزاران بدری دارم». احمدشاه قاجار ۵ بار ازدواج کرد و همسران او عبارت بودند از لیدا جهانبانی/ دل‌آرام/ بدرالملوک/ خانم‌خانما معزی و فاطمه خانم. بجز لیدا جهانبانی که از وی صاحب هیچ فرزندی نشد، صاحب ۳ دختر به نام های «مریم‌دخت» از دل‌آرام ، «ایراندخت» از بدرالملوک، «همایون‌دخت» از خانم‌خانما معزی و یک پسر به نام فریدون‌میرزا از فاطمه شد. بدرالملوک خواهر لعبت والا مشهور به لعبت شیبانی شاعره ی ایرانی و خاله ی شهرنوش پارسی پور داستان نویس و مترجم ایرانی بود. ملکه بدرالملوک بانو در ۲ خرداد ۱۳۵۸ در تهران درگذشت و پیکر او در گورستان بهشت زهرا به خاک سپرده شد
پژوهش و تدوین
دکتر منوچهر سعادت نوری
*
بخش های پیشین مجموعه ی ملکه های نامدار ایران
======================
