کدو گیاهی است از رده ٔ دولپه ای های پیوسته گلبرگ که سردسته ٔ تیره ٔ خاصی به نام تیره ٔ کدوئیان می باشد. گیاهی است بالارونده و علفی و دارای برگ های ساده و خشن است و برخی از برگ ها بصورت پیچک ها درمی آیند که گیاه بدان وسیله به تکیه گاه می چسبد. گل های آن زردرنگ و نر و ماده از یکدیگرجدا هستند ولی بر روی یک پایه قرار دارند. میوه ٔ این گیاه حجیم می شود و درون میوه دانه های زیادی قرار می گیرند. دانه ٔ کدو مسطح و پهن و بدرازی ١٧ تا ٣٠ میلیمتر و به عرض ٨ تا ١٢ میلیمتر و بضخامت ٣ تا ٤ میلیمتر است . یک انتهای دانه مدور و انتهای دیگر نوک دار است . قسمت مورد استفاده دانه ٔ کدو مغز دانه است که شامل لپه ها و یک پرده ٔ نازک و به رنگ مایل به سبز است. انواع معروف کدو عبارت است از کدو تنبل ، کدو مسمایی و کدوی قلیانی
کدو تنبل یا کدو حلوایی : میوه‌ای است تقریباً شبیه به کدو که رنگ نارنجی دارد و به مصارف گوناگون می‌رسد. اندازهٔ این میوه می‌تواند بسیار بزرگ شود. بزرگ‌ترین کدو تنبل دنیا وزنی بیش از ۸۰۰ کیلوگرم داشته‌است. کدو تنبل شیرین مزه است و پوست آن ضخیم و گوشتی است و از آن می‌توان برای تهیهٔ سوپ یا کیک استفاده کرد. دانه‌های درون کدو تنبل هم خوراکی هستند. تخمهٔ کدو که از همین دانه‌ها تهیه می‌شود، به صورت تنقلات به مصرف می‌رسد. همچنین، برگ‌های گیاه کدو تنبل و حتی گلِ آن هم مصرف خوراکی دارد. در آمریکای شمالی، کدو تنبل علاوه بر مصرف خوراکی، کاربردِ تفریحی و فرهنگی هم دارد. در جشن هالووین، بسیاری از مردم کدو تنبل را به شکل‌های مختلف کندوکاری می‌کنند, بیشتر کدوهای کندوکاری شده به شکل‌های ترسناک در آورده می‌شوند.
درباره ی ارزش غذایی کدو حلوایی، باید گفت هر ١٠٠ گرم آن ٣٧ کیلوکالری انرژی دارد که در میان سبزیجات جزو پرانرژی ها دسته‌بندی می‌شود. این سبزی همچنین ٩ درصد کربوهیدرات دارد و نوع کربوهیدرات آن از نوع پیچیده است بدین معنا که برخلاف قندهای ساده منجر به افزایش ناگهانی قند خون نمی‌شود بنابراین مصرف آن برای افراد دیابتی مشکلی ایجاد نخواهد کرد. مقدار پروتئین کدو حلوایی بسیار ناچیز است. اما اسیدهای آمینه شاخه‌دار (لوسین، والین، ایزولوسین) در کدو حلوایی در حد متوسط وجود دارد که می‌تواند برای رشد کودکان مفید باشد. همچنین فیبر خام در آن ٤/١ در صد گرم بوده که می تواند به حرکات دستگاه گوارش کمک شایانی کند. این سبزی همچنین حاوی پیش‌ساز ویتامین آ از نوع بتاکاروتن به میزان ٤٠٦ واحد است؛ بتاکاروتن یکی از قوی‌ترین آنتی اکسیدان‌ها ست که در پیشگیری از بیماریهای سرطانی نقش بسزایی دارد. همچنین ویتامین ث موجود در این سبزی به میزان ١٢ میلی‌گرم در هر صد گرم است و در پیشگیری از مضرات رادیکال‌های آزاد نقش دارد.
کدو مسمایی (خورشتی ) : دارای پنج گونه زراعی است کدوئیان زراعی گیاهانی یک پایه هستند و عادت رشد خزنده دارند مگر وقتی داربست شوند . ریشه اصلی به طور عمیق یا متوسط ریشه دوانی می کنند . گلها به رنگ زرد روشن به طور انفرادی در محورهای برگ حمل می شوند .
بافت بخش خوراکی که بافت پریکارپ است در انواع کدوئیان متفاوت است و دامنه رنگ آن از سفید تا نارنجی تیره و سبز متغیر است.
کدو سبز، از لحاظ علم گیاه‌شناسی، در بخش میوه‌ها جای دارد ولی از نظر آشپزی و خورد و خوراک در بخش سبزیجات قرار دارد. کدو سبز دارای خواص درمانی فراوانی است که از بین این خواص می‌توان به درمان آسم و نیز رفع خونریزی روده و معده اشاره کرد. ارزش غذایی ١٣٥ گرم کدو سبز خام عبارت است از: کالری ١٧ - پروتئین ٤/١ گرم - کربوهیدرات ٦/٣ گرم - چربی کل ٧١/٠ گرم - فیبر ٥/١ گرم - ویتامین ث ١١ میلی‌گرم.
کدو سبز، در درمان آسم موثر است و ضد التهاب است. در درمان برخی از بیماریهای ناشی از کمبود ویتامین ث مانند اسکوربوت موثر است. از ابتلا به بیماری ام.اس پیشگیری می‌کند. به خاطر داشتن آب فراوان (بیش از ٩٨ درصد) می‌تواند برای افرادی که دارای رژیم غذایی هستند، ماده غذایی مناسبی باشد. کدو سبز دارای مقدار مفیدی فولات، پتاسیم و ویتامین آ است که بدن به آنها نیاز دارد. دارای ویتامین ث و لوتئین است که هر دوی آنها برای چشم مفید می‌باشند. از لحاظ طب قدیم، سرد و خنک کننده است و از لحاظ شیمیایی بدن را قلیایی می‌کند. تخم کدوی خام، کرم روده را دفع می‌کند و برای رفع یبوست و اختلالات گوارشی مفید است. پوست خشک شده آن برای درمان بواسیر و خونریزی معده و روده مفید است. کدو و تخم آن در پیشگیری از سرطان ریه بسیار موثر است. سرفه را درمان می‌کند و روغن آن برای رفع دل‌پیچه مفید است.
کدوی قلیانی : گونه ای کدو ست که دارای پوست زرد و میان بر کم ضخامت است و کمتر به مصرف تغذیه می رسد و دارای یک سر کاملاً بزرگ و یک سر کوچک و کمری باریک است. وجه تسمیه ٔ این کدو به مناسبت شکل آن است . در قدیم سر آن را سوراخ و بجای ته قلیان از آن استفاده می کردند و نیز بعنوان ظرفی جهت نگهداری حبوبات و چیزهای دیگر از آن در آشپزخانه استفاده می شده است.
تاریخچه ی کدو
کدو اولین بار در مکزیک در حدود ۱۴۰۰ سال قبل از میلاد مسیح کاشته شد و یکی از گیاهان جالیزی به شمار می آمد. ذرت و لوبیا در آن زمان توسط مردمان آمریکای لاتین کاشته می شد و به عنوان غذای اصلی مورد استفاده قرار می گرفت. با گذشت زمان و پیشرفت علم کشاورزی و با استفاده از ژنتیک، بذر کدو اصلاح گردید. سپس بذر اصلاح شده در تولید انبوه مورد بهره برداری قرار گرفت.
جغرافیای کدو
دریاچه ی کدو : یکی از دریاچه های آب شیرین واقع در تگزاس است
قریه ی کدو : قریه ای است شش فرسنگی جنوب شهر داراب
کدو سرا : دهی است از دهستان حومه ٔ بخش کوچصفهان شهرستان رشت
باس کدو : دهی است از دهستان بریاجی بخش سردشت شهرستان مهاباد
خواص داروئی کدو
ابن سينای پزشك ، كدو را براي رفع سرد درد و رفع بي خوابي و درمان خستگي اعصاب تجويز مي كرد
خواص درمانی کدو
- خوردن کدو در مناطق حاره و گرم سیر بسیار مفید است و بدن را سالم نگاه می دارد.
- از کدو در درمان بیماری های روده ای مخصوصاً از بین بردن کرم و انگل های روده ای استفاده می شود.
- از کدو می توان به عنوان مسهل در درمان بیماری یبوست و بواسیر بهره گرفت.
- در درمان عفونت های مثانه ای نیز می توان از کدو استفاده نمود.
خواص درمانی تخم کدو
- از مخلوط تخم کدو به میزان ٢ تا ٣ قاشق غذاخوری با ماست در پیشگیری از رسوب چربی در سرخرگ ها و انسداد عروق می توان استفاده کرد.
- با استفاده از تخم کدو در تهیه نان های تیره ( نان های سبوس دار ) از پروستات در مردان و عفونت های مثانه ای در زنان جلوگیری می شود.
- تخم کدو از سرطان روده بزرگ و سرطان پروستات جلوگیری می نماید.
- نگاه کنید به این منبع
مضرات کدو
همانطور که گفته شد کدو از لحاظ طب قدیم ایران سرد ، یعنی خنک کننده است و برای کسانی که طبع سرد دارند و یا در مناطق سرد سیر زندگی می کنند خوب نیست زیرا ایجاد نفخ و سنگینی و درد معده می کنند. بنابراین اگر بخواهند کدو بخورند حتما باید آنرا با ادویه های گرم مانند خردل و سیر و فلفل بخورند.
حکایت کدو و آن کنیزک و خر و خاتون در مثنوی مولوی
نگاه کنید به این منبع
نوشتاری پیرامون کتاب کدو
"دوازده حکایت گزینش شده از کتاب کدو مطبخ قلندری، تالیف عُزلتی خلخالی، عارف و شاعر متوفای۱۰۵۲ ھ. ق"
"تا بـَـرد بهره زخوان کرمش می گردد/ سرفـَغفور کدو مطبخ دست فقرا"
استفاده از کدو در برخی اصطلاحات
١ - کله کدو : کله طاس - کچل - کسی که سرش مو نداشته باشد، اعم از آنکه سرش ریخته یا سرش را تراشیده باشند - بیشتر به کسی که سرش را تراشیده اند گفته می شود (فرهنگ لغات عامیانه ٔ جمالزاده ) - سر تراشیده (دهخدا) - در تداول عامه ، آنکه سرش شبیه به کدو باشد (فرهنگ فارسی معین )
٢ - چنار و کدو : کنایه از تباین و عدم تناسب دو چیز یا دو شخص است (لغت نامه دهخدا)
٣ - کدو زدن : کدو زدن ظاهراً نوعی از مراسم و تفریحات نوروز بوده است - قومی از دیلم ، در نوروز بر عادت خویش به این ناحیه آمدند زیرا که معلوم داشتند که در این روز مردم به کدو زدن و لهو و لعب و گوی بازی کردن مشغول باشند (لغت نامه دهخدا)
"کدو" : در برخی از سروده ها
چو کشکین بخوردند می خواستند/ زبانها به زمزم بیاراستند
زن پیرگفت ارمی ات آرزوست/می است ویکی نیزکهنه که دوست
بریدم کدو را که نوبد سرش/ یکی جام کردم نهادم برش
بدو گفت بهرام چون می بود/ ازان خوبتر جامها کی بود
زن پیر رفت و بیاورد جام/ ازان جام بهرام شد شادکام : فردوسی
چو درد گیرد دندان تو عدو گردد
زبان تو به طبیبی بگرد او گردد
یکی کدو ز کدوها اگر شکست آرد
شکسته بند همه گرد آن کدو گردد : مولوی
کس از سربزرگی نباشد بچیز
کدو سربزرگ است و بیمغز نیز : سعدی
مغز سران کدوی خشک اشک یلان زرشک تر
زین دو به تیغ چون نمک پخته ابای معرکه : نظامی گنجوی
مرد که خودپسند شد همچوکدو بلند شد
تا نشود ز خود تهی پر نشود کدوی او : مولوی
حیی که بقدرت سر و رو می‌سازد
همواره هم او کار عدو می‌سازد
گویند قرابه گر مسلمان نبود
او را تو چه گویی که کدو می‌سازد : خیام
کدو برکشیده طرب رود را
گلوگیر گشته به امرود را : نظامی گنجوی
زلفت هزاردل به یکی تارمو به بست
راه هزارچاره گر ازچارسو به بست
تا عاشقان به بوی نسیمش دهند جان
بگشود نافه‌ای و در_ آرزو به بست
ساقی به چند رنگ می اندر پیاله ریخت
این نقش‌ها نگر که چه خوش در کدو به بست : حافظ
وحشی که همیشه میل ساغر دارد
جز باده کشی چه کار دیگر دارد
پیوسته کدویش ز می ناب پر است
یعنی که مدام باده در سر دارد : وحشی بافقی
بادهٔ عشق در کدوی من است
مستی چرخ از سبوی من است
هفت دریا اگر شود پر می
کمترین جرعهٔ گلوی من است : فیض کاشانی
حدیث توبه رها کن سبوی باده بیار
سرم کدو چکنی یک کدوی باده بیار
دو قبله نیست روا، یا صلاح یا باده
سر صلاح ندارم سبوی باده بیار : خاقانی
نشنیده‌ای که زیر چناری کدو بنی
برجست و بر دوید برو بر به روز بیست
پرسید از چنار که تو چند روزهای
گفتا چنار عمر من افزون‌تر از دویست
گفتا به بیست روز من از تو فزون شدم
این کاهلی بگوی که آخر ز بهر چیست
گفتا چنار نیست مرا با تو هیچ جنگ
کاکنون نه روز جنگ و نه هنگام داوریست
فردا که بر من و تو زد باد مهرگان
آنگه شود پدید که نامرد و مرد کیست : انوری
نیستم غمگین که خالی چون کدویم می‌کنند
کز می گلرنگ، صاحب آبرویم می‌کنند
گرچه می‌سازم جهانی را ز صهبا تر دماغ
هر کجا سنگی است در کار سبویم می‌کنند : صائب تبریزی
عزیزا گر بدست آری کدویی
پدید آری برو چشمی و رویی
کدو پر یخ کنی و آنگه بداری
که تا اشگی همی ریزی بزاری
چو باران گرچه آن اشگست بسیار
بچشم کس ندارد هیچ مقدار
همه در جنب قدرت همچنانیم
اگر خندیم و گر اشگی فشانیم
هزاران دل برین آتش کبابست
کرا پروای این یک قطره آبست
نگردد ز اشگ تو حکم خدایی
چه گویی با که ای و در کجایی
اگر هر دو جهان نابود باشد
خدا را نه زیان نه سود باشد : عطار نیشابوری
بدخواه تو خود را به بزرگی چو تو داند
لیکن مثل است این که چناری و کدویی : انوری
کدو در صحن بستان چیست باری
که جوید سربلندی با چناری : امیرخسرو دهلوی
بوی هراسناکی ، از بوته های سوخته می آید
و قطره های خون من ، از جای زخم داس
گل های آبدار کدو را ، پژمرده می کند
و موش های مرده را آنجا نگاه کن
که موش های مرده ی خونین دهان و گوش
در بوته های جالیز ، افتاده اند
شاید نسیم طاعون ، از انحنای دور کویر
در گردباد عربده جو ، سینه می کشند
وز تنگنای زاویه ی مبدا
ناو سیاه خورشید ، با بار سرب و باروت می آید : منوچهر آتشی
مصرف تخمه کدو با یار_جانی
و "تخمه" بشکنی ، با یار جانی!
که شاید "بت شکن" خود را، بخوانی؟
و "تخمه ژاپونی" را ، بار کردی
به "لندن" می بری ، تا می توانی؟!
دکتر منوچهر سعا دت نوری
منابع و مآخذ
کدو : تارنمای دانشنامهٔ آزاد ویکی‌پدیا
کدو : تارنمای لغت نامه دهخدا
خواص کدو : تارنمای جوان امروز
خواص کدو و تخمه کدو : بسیاری از تارنماها
سروده ها ی کدو : تارنمای گنجور
آگاهی هایی پیرامون "دریاچه ی کدو" : تارنمای دانشنامهٔ آزاد ویکی‌پدیا
درباره کدو حلوایی چه می‌دانید؟ نوشتاری در تارنمای دریچه ی خبر
تصاویر کدوی کمر باریک شهربسطام و کدوی قلیانی : تارنمای تادیبی
کتاب کدو مطبخ قلندری ، نوشتاری از محمد مهدی حسنی : تارنمای حسنی
آشنایی با خواص کدو سبز ، نوشتاری از شهره فرجی : تارنمای همشهری آنلاین
خواص کدو ، نوشتاری از ربابه (فرزانه) دریاباری : تارنمای گیاه درمانی رباب
تخمه کدو و "کدو" ها در زنجیری ازسروده ها ، از همین نگارنده : تارنمای ایرانیان
