١ - کُرد: قومی ایرانی و آریایی که در ایران غربی و ترکیه و عراق سکونت دارند... علاوه بر نقاط مذکور در خراسان ، آسیای صغیر، کیلیکیا و سوریه ٔ شمالی سکونت دارند (از حاشیه ٔ برهان چ معین ). از اسناد بسیار قدیمی که حاوی ذکر طوایف ناحیه ٔ زاگرس است آثار سارگن پادشاه مقتدر آگاد را باید شمرد. این پادشاه از ٢۵٣٠ تا ٢٤٧۵ پیش از میلاد، بر آگاد (جنوب بین النهرین) سلطنت کرد و به جنگ اهالی زاگرس رفت ، نواحی کازالو در مشرق دجله و بدره فعلی را که آن زمان (درِ) می نامیدند فتح کرد و این فتح راه او را بسوی ایلام و لرستان و کردستان گشود... از اواخر هزاره ٔ دوم ق .م . تعداد مهاجرین مادی و پارسی رو به افزایش نهاد و در قرن هفتم ق .م . همه ٔ قلعه ها و دیه های این ناحیه به دست این اقوام مهاجر افتاد و زاگرس آریائی نشین شد. در جزء این طوایف مورخان یونان از قومی به نام کورتی یادکرده اند و نیز طوایف دیگری بوده اند که نامشان قریب به همین نام است و در همه ٔ آنها ریشه ٔ «ک ر د» وجود دارد و در زمانهای بعد همه را به نام اکراد ذکر کرده اند و با بومیان آمیخته اند و از آنان نامی نمانده است. در میان این طوایف بعضی همان بومیان عتیقند مثل عشیره قردو و تموریخ و الخویتیه در بلوک خویت (ساسون) و اورطایه (الارطان). بعضی طایفه ٔ ممقانی را از نژاد مامیکونیهای ارمنستان میشمارند. در قرن بیستم میلادی تحقیق محققان به آنجا رسید که در میان اکراد طبقه ٔ ایرانی دیگر هم هست به نام گوران - زازا که غیر از کرد هستند. مشروح ترین شرح از عهد قدیم درباره ٔ کردان روایت گزنفون است که کردان را مردمی سلحشور و سرزمین آنان را کوهستانی صعب العبور دانسته است. پس از آن استرابون جای آنان را در کشور پهناور ماد ذکر کرده و آنان را کورتی نامیده است . طبق روایات مورخان قدیم و شاهنامه ٔ فردوسی ، دسته های بسیاری از کردان در فارس سکونت داشته اند، از آنجمله است طایفه ٔ شبانکاره. هنگام ظهور اردشیر بابکان یکی از رؤسای این طایفه به نام جوزهر شهر استخر را دردست داشت و ساسان از خاندان کردان بازرنگی که طایفه ای از شبانکاره بودند زنی خواست و بابک از او بوجود آمد. در تاریخ سیستان نیز از کثرت کردان در فارس سخن رفته است. پس از اسلام عیاض بن غنم در سال ١٨ هجری قمری قسمتی از کردستان را فتح کرد و پس از آن عتبةبن فرقة السلمی به کردستان آمد و خلقی بسیار از کردان کشته شدند. قیس بن سلمة الاشجعی نیز به ناحیه ٔ لرستان رفت و با اکراد ماسبذان و صیمره بجنگ پرداخت و در ٢۵ هجری قمری مکرر طوایف کرد در فارس و خوزستان برای دفع عرب شوریدند. در عهد امویان و زمان حجاج طوایف کرد بر سراسر فارس مستولی شدند و حجاح عمروبن هانی العبسی رابه جنگ آنان فرستاد. در حکومت عباسیان شورش های بسیار از اکراد در تواریخ آمده است و هارون الرشید فرزند خود مهدی را برای سرکوبی اکراد به حکومت کردستان و آذربایجان و ولایات غربی فرستاد. در سالهای ٢٨١ و ٢٩٣ هجری قمری کردان موصل که موسوم به اکراد هذبانیه بودند انقلاب کردند و با لشکر مکتفی باللّه که به یاری عبداﷲبن حمدان ، ملقب به ابوالهیجا حاکم موصل آمده بود نبرد کردند. اکراد در آذربایجان با مرزبان دیلمی و پس از آن با دیلمیان در نزاع بودند و بعد از آن نیز با قوم مهاجم غز که به ری و همدان و آذربایجان و ارمنستان و دیاربکر و موصل حمله بردند به مقابله برخاستند. پس از هجوم سلجوقیان و غلبه ٔ الب ارسلان بر قیصر روم همه ٔ خاک کردستان در قلمرو سلجوقیان درآمد. سلجوقیان این ناحیه را از ولایت جبال جدا کردند و کردستان خواندند. فتح بغداد به دست هلاکو راه را برای سپاهیان مغول از کردستان باز کرد و قسمتی از شهرهای آنان را هلاکو غارت کرد، اما چون پادشاهان مغول اسلام آوردند کردها به آنان نزدیک شدند. امیر تیمور هنگام هجوم مدتی با کردان جنگید و در ٨٠٣ هجری قمری که به آذربایجان می رفت از آنان چشم زخمی سخت دید، اما در زمان شاهرخ، کردان از در اطاعت درآمدند و او را مساعدت کردند. صفویان به کردستان توجه خاص داشتند و کردان صفویان را در برابر عثمانیان یاری کردند و مثلاً عشایر مکری از ارکان زورمند لشکر ایران بودند و در اردوگاه شاه عباس، مقامی خاص داشتند و هرچند عثمانیان کوشیدند که این طایفه را بر ضد صفویان برانگیزند توفیقی نیافتند (از کتاب کرد و پیوستگی نژادی و تاریخی او). ایلات کرد بطور مطلق عبارتند از: بتیوانی در شمال غربی مندلیج ، هماوندی در شمال غربی خانقین ، داودی در شمال کفری ، شکاک در شمال سلیمانیه ، دودائی در جنوب و جنوب غربی سنجاق کوی ، ترخانی در حدود راوندوز، کل فرخی مابین دهرک وزاخو، اردلانی در حدود کردستان ایران ، گرماج در کرکوک و سلیمانیه و شهرزور و ساوجبلاغ و مکری و بانه (این طایفه را بابان هم گویند)، گوران در کرمانشاه ، لک در کلیائی کرمانشاه و همدان و کردستان و اصفهان، مافی و نانکلی در کوهستان راوندوز و ساوجبلاغ مکری (این طایفه را به حکم شاه عباس کوچاندند و در ری و شهریار و حدود قزوین مسکن دادند)، کرد در موصل و حلب، و لولو در زنگار. ایلات کرد ایران حدود ٦٠ تیره و طایفه اند که از آذربایجان تا لرستان پراکنده اند (از جغرافیای سیاسی کیهان): تارنمای لغت نامه دهخدا
٢ - از میان اقوام ایرانی اصیل می توان به کرد، لر و بلوچ اشاره کرد که همگی از زیر شاخه ها یا تیره های پارت هستند (تارنماهای گوناگون)
٣ - قوم کرد نژادی با سابقه اند، اما خاستگاه این قوم دقیقا روشن نیست و صاحب نظران در باره ی منشاء و خاستگاه آنان اختلاف جدی دارند. در مورد نژاد آنان نیز بحث و گفتگو وجود دارد، عده ای نژاد آنان را تورانی و سامی می خوانند، گروهی آنان را از نژاد آریایی و ایرانی اصیل می دانند. شماری از عوامل سیاسی و تاریخی این قوم را متفرقه و پراکنده ساخته که هم اکنون در چند کشور که مهمترین آن ایران ، ترکیه و عراق است زندگی می کنند. شواهد تاریخی و فرهنگی و نیز آداب و رسوم این قوم نشان می دهد که آنان از اقوام با سابقه و اصیل ایران به شمار می روند (تارنمای شناخت ایران)
٤ - نژاد كرد كه تعداد آنها حدود پنج ميليون نفر تخمين زده مي شود در ايران، عراق، تركيه و قفقاز زندگي مي كنند. در ايران بزرگ ترين مركز تمركز كردها، ناحیه ی اردلان است كه شامل آذربايجان غربي و كردستان است. اكثر آنها پيرو مذهب تسنن هستند و زبانشان شاخه اي از زبان فارسي است كه از تيره هند و اروپايي منشعب مي شود. طوايف كرد عبارتند از: مكري، گوران، كلهر، سنجابي، قبادي، زعفرانلو و شادلو (تارنمای علمی آموزشی ٠٢٠ ايران)
۵ - اردلان در لغت به معنای "موبد" و "پرهیزگار" و (اردلانی) به معنای "جایگاه موبدان" می‌باشد. اردلان نام جغرافیایی خاصی بوده که به مرکز کردستان اطلاق می‌شده است و نیز نام خاندان بزرگی است که بر قلمرو حکومت اردلان، امارات و سیطره داشته‌اند. پایتخت آنها سنه یا سنندج بود. حکام اردلان بیش از هفتصدسال درغرب ایران و مناطق کردنشین حکومت می‌کردند. در تاریخ از سلسله امیران محلی کردستان که حکومت اردلان در کردستان عراق امروزی و بخشی از کردستان ترکیه امروزی، و مرکزیت منطقه ای که جزیره ابن عمر گفته می شده و دارالملک یا کرسی آن موصل بوده، را از قرن هفتم هجری قمری به عهده داشته اند، با عنوان حکام اردلان یاد شده است. حوزهٔ متصرفی و شناخته شده اردلان در کردستان ایران، استان کردستان کنونی به مرکزیت سنندج، و توابعی چون اورامان لهون، تخت، ژاورو و... و دیگر نقاطی که ورای سیروان گستره‌ای ارضی را با همان نام اورامان تشکیل می‌داده، بوده‌است. فرد حاکم مدعی نسب داشتن از اردشیر بابکان بود. نخستین حاکم این قبیله احمد پسر مروان حاکم مروانیان دیاربکر بود (تارنمای دانشنامهٔ آزاد ویکی‌پدیا)
٦ - مردم کُرد، در بخش‌هایی از خاورمیانه و آسیای مرکزی و در ایران به ویژه در شمال شرق و غرب ایران زندگی می‌کنند. کردها در سراسر ایران در استان‌های ایلام، آذربایجان غربی، بلوچستان، کردستان، کرمانشاه، همدان ، خراسان شمالی، خراسان رضوی، گیلان، مازندران و استان‌های قم، قزوین، کرمان، و استان فارس زندگی می‌کنند. بخش کردنشین جداشده از ایران (در جنگ چالدران)، کردستان ترکیه، کردستان عراق و کردستان سوریه هم اکنون جزئی از خاک سه کشور ترکیه، عراق، و سوریه می‌باشند، این سه کشور پس از جنگ جهانی اول و فروپاشی عثمانی با توافق انگلستان، درسال ۱۹۲۳ تاسیس شدند. در جمهوری آذربایجان، جمهوری ارمنستان، جمهوری ازبکستان و جمهوری تاجیکستان، نیز کردها زندگی می کنند. جمعیت کردها در سال ۲۰۰۹، حدد ۲۹ میلیون تن برآورد شده است که ۵ تا ۷ میلیون تن از آن ها در ایران زندگی می‌کنند.
زبان کردی بسیار متنوع (بادینی، کرمانجی، سورانی، زازا، کلهری، لکی و...) بوده و لهجه های متعدد دارد مانند: هرکی، مکری، سلیمانیه‌ای، اردلانی، کرمانشاهی، بایزیدی، عبدویی، زندی. زبان کردی با دسته شمالی لهجه‌های ایرانی غربی بعض مشابهات دارد، و از زبان های مهم دسته غربی بشمار می رود وصاحب شعرها و تصنیف ها، قصه ها و سنت های ادبی است. بیشتر کردها مسلمان هستند و سایر آنان نیز یزیدی، یارسان (اهل حق)، مسیحی و یهودی هستند... درودگری، قالی و جاجیم و گلیم بافی (به ویژه قالی بیجار) از صنایع دستی عمده کردهاست (تارنمای دانشنامهٔ آزاد ویکی‌پدیا)
آداب و رسوم و فرهنگ مردمان کرد
١ - مراسم ميرنوروزي و كوسه گردي و ميرميرين: این مراسم از جمله نمايش‌هايي بود كه تا دو دهه ی پيش به عنوان مقدمه ی نوروز در استان كردستان برگزار مي‌شد. مراسم كوسه گردي توسط دو نفر به اجرا در مي‌آمد. يكي را كوسه و ديگري را زن كوسه مي‌ناميدند. يكي ديگر از مراسم كه از ديرباز در ميان كردها رواج داشت و هر سال به مناسبت فرا رسيدن نوروز با تشريفات و شكوه خاصي برگزار مي‌شد، «ميرميرين» يا «اميربهادري» است (تارنمای بیتوته)
٢ - بوکه باران: از آداب و رسوم باران خواهی در کردستان است که در ایام خشکسالی یا سال هایی که میزان بارندگی آن کم است برگزار می شود. بوک به معنی عروسک است. دختران نوجوان روستا با استفاده از دو تکه چوب عروسکی ساخته و لباسی از پارچه های رنگی بر تن آن عروسک می پوشانند و برای آن سربندی درست می کنند. سپس آن عروسک را در دست می گیرند و در حالی که شعر می خوانند در کوچه ها می گردند. هنگام عبور « بوکه باران » از کوچه ها اهالی بر آن عروسک آب می پاشند به نیت این که باران و گندم در آن سال فراوان باشد. اهالی هدایایی مانند تخم مرغ، پول و یا گردو به دختران می دهند. دختران پس از گذراندن بوک ( عروسک) از همه کوچه ها آن را به قبرستان و یا زیارتگاه موجود در روستا می برند، سپس آن را می سوزانند و یا به آب می اندازند و هدایای جمع آوری شده را بین خود تقسیم می کنند. اهالی روستای هشمیز از دهستان ژاورود شرقی، بخش مرکزی شهر سنندج در منطقه ای سرد و خشک در ٣٦ کیلومتری جنوب غرب سنندج به این عروسک « بووکه چووینه » گویند و آن عروسک چوبی را در گهواره ای گذاشته و می چرخانند. این دختران هنگام چرخاندن عروسک در کوچه ها اشعاری را آواز وار و آهنگین و به صورت دسته جمعی می خوانند (تارنمای دانشنامهٔ آزاد ویکی‌پدیا)
٣ - مراسم سمنو پزان (روستای قلعه-قروه): این مراسم معمولا در ١۵ روز انجام می گیرد. اهالی معتقدند که سمنو مهریه ی فاطمه زهراست. به گفته اهالی این مراسم که در واقع مراسمی زنانه است، نوعی عروسی و پایکوبی به شمار می رود. زنان دور سمنو جمع می شوند هلهله می کنند و می رقصند. اما در حال حاضر این مراسم بیشتر تبدیل به مراسم دعا و روضه شده است (تارنمای بیتوته)
٤ - مراسم پیر شالیار: پير روحاني از مغان زرتشت به نام پير شاليار نزد مردم اورامان بسيار محترم است و كتابش را به بيگانگان نشان نمي‌دهند و كلماتش به جاي ضرب‌المثل به كار مي‌رود. جشن بزرگ مردم اورامان در بهمن‌ماه كه سال روز ازدواج اوست برگزار مي‌شود. اين مراسم هر سال در آغاز چله‌ی كوچک، در سه مرحله و طي سه هفته انجام مي‌شود (تارنمای بیتوته)
۵ - خوراک: دوخوا (آش دوغ)، دوینه (ترخینه)، شله گنیه، شوروا، شل کینه، گرماو، رشته رون، یک آبه، پرشتین (آش کردی)، شلغم باغی یا شلغم ترش، کلانه، بریان یا کباب کردی (تارنمای بیتوته)
٦ - آداب و رسوم كردهای منطقه ی مریوان: مردم منطقه ی مریوان از لحاظ آداب و رسوم تفاوت چندانی با كردهای دیگر مناطق ندارند رسوم مختلف مناطق كردنشین به یكی از مراحل یا پدیده‌های تاریخی پیوند دارد. مردمان مناطق مختلف شهرستان مریوان از نژاد آریایی، زبان آنان كردی، دین اسلام و سنی مذهب(شافعی) می‌باشند جشن‌هایی كه در میان آنان مرسوم است در برگیرنده جشن‌های مذهبی، ملی و باستانی است كه ریشه در باورهای كهن مردم داشته و اغلب تاریخی و پاره‌ای اسطوره‌ای است. از مراسم رایج در میان كردان و مخصوصاً در منطقه ی مریوان می‌توان به مراسم تولد، مراسم فوت، عزاداری، مراسم عقد و تعیین مهریه، مراسم عروسی با رقص و کردی(هه‌لپه‌ركی) اشاره كرد. همچنین مراسمی نظیر شوشوبراتی، جشن آغاز سال، چهارشنبه‌سوری، عروس باران(بوكه‌بارانی)، اعیاد مذهبی مانند عید فطر(جه ژنی رمضان)، عید قربان(جه ژنی قوربان)، جشن مولودی خوانی(به مناسبت میلاد پیامبر اسلام) كه همگی از شكوه خاصی برخوردار و با شادی و سرور برگزار می گردد. لباس مردم منطقه كردی و به علت كوهستانی بودن پوشش ساكنین ویژ‌گی های خاص خود را دارد غالبا مردان از رانک و چوخه و پشت بند و یا شال و دستار سر (كه در زمستان‌ها فرنجی و پسک به آن افزوده می‌شود) و كلاش (كفش محلی) استفاده می‌كنند. زنان نیز از پیراهن‌هایی با رنگ شاد و نسبتا گشاد (از شانه تا پا دوخته می‌شود) و دو نوع جلیقه (سوخمه و سه لته) استفاده می‌كنند (تارنمای فرمانداری مریوان)
موسیقی کردی
این موسیقی به موسیقی و ترانه‌های مردم کرد زبان گفته می‌شود. تاریخ نویسان و موسیقی‌دانان معروف جهان معتقدند که کردستان مهد تمدن موسیقی جهان به حساب می‌آید. گزنفون تاریخ نویس یونانی در این‌باره نوشته است: در سال ۴۰۱ قبل از میلاد، بعد از حمله یونان به ایران و شکست کورش دوم یا کورش صغیر از برادرش اردشیر دوم، هنگامی که لشکر یونان قصد بازگشت از کردستان را داشت، کردها در حالی که نغمه‌ها و سرودهای دسته‌جمعی می‌خواندند یونانی‌ها را مورد حمله قرار دادند.گزنفون افزوده است، که چگونه کردها در آن زمان با هنر موسیقی آشنایی داشتند و حتی از آن در جنگ ها هم استفاده می کردند.
در ویژه‌نامه موسیقیایی " فاسکه که " که در فرانسه منتشر می‌شود، آمده است که ایران قدیم و سرزمین "میسوپوتامیا" یعنی جایگاهی که کردها اکنون در آن سکونت دارند، قدیمی‌ترین مهد موسیقی جهان بوده است. به نوشته ی این نشریه، تمام ملودی‌های ایرانی در اینجا منظور ایرانی بودن ملودی‌ها است، یعنی جایی که فرهنگ آریایی در آنجا حضور داشته است (نه مرز جغرافیایی و سیاسی ایران کنونی) در جهان بی‌همتا و بی‌نظیر است.
قوم کرد به عنوان یکی از قدیمی‌ترین اقوام آریایی به علت بهره بردن از فرهنگ غنی ایرانی دارای اصیل‌ترین موسیقی و ملودی‌های جاودان و بزرگ است. برای دست‌یابی به غنای موسیقی کردی باید از زرتشت و فرقه اهل حق شروع کرد، زیرا اگر کرد خود را وارث تمدن ماد می‌داند، زرتشت نوه به حق مادهاست و پیروان اهل حق نیز، به حق کرد هستند و در کردستان زندگی می‌کنند و به زبان کردی سورانی سخن می‌گویند. بر اساس کتاب‌های قدیمی اهل حق، هنر موسیقی از زمانهای قدیم مورد توجه مردم این آیین بوده است. موسیقی کردی در میان مردم کردستان دارای یک پیوند ناگسستنی با زندگی روزمره مردم است، بسیاری از صاحب نظران کرد معتقدند: موسیقی کردی یکی از اصیل‌ترین موسیقی‌های ایرانی است که با گذشت قرن‌ها ویژگی‌های خود را در فولکلور عامه کرد زبان‌های ایرانی حفظ کرده است (تارنمای دانشنامهٔ آزاد ویکی‌پدیا)
موسیقی ها و رقص ها و ترانه ها
موسیقی کردی کرمانجی، شمال خراسان
http://www.youtube.com/watch?v=ClzysfCqbRw
سیما بینا و موسیقی کردی کرمانج
http://www.youtube.com/watch?v=FL-pJekTisU
شهرام ناظری و قطعه ی کردی با زیرنویس فارسی - کنسرت یونان ٢٠٠٨
http://www.youtube.com/watch?v=TSz6zk2o4mc
رقص کردها
http://www.youtube.com/watch?v=krcT_jzM27s
رقص کردی
http://www.youtube.com/watch?v=GSkacqsyyPA
آهنگ کردی شاد
http://www.youtube.com/watch?v=25COIU6KY8A
فارسی کردی : رقص و ترانه
http://www.youtube.com/watch?v=tkn_Jo7DCns
رقص کردی نیما زرتشت زاده در سال ٢٠١٠
http://www.youtube.com/watch?v=Dry3MIdvxPo
یادداشت پایانی
١ - شرف‌الدین بن شمس‌الدین بدلیسی معروف به شرف‌خان بدلیسی تاریخ مفصل کردستان را در کتاب خود به نام "شرفنامه"، به زبان فارسی شرح داده است و این کتاب از منابع اصلی تاریخی مربوط به قوم کرد بشمار می‌آید.
٢ - حبیب‌الله تابانی در کتاب "وحدت قومی کرد و ماد/ منشاء، نژاد و تاریخ تمدن کردستان" به ارتباط کردها و مادها اشاره دارد و علاقه مندان می توانند به آن مراجعه نمایند.
٣ - پیرامون "ردپای معماری هخامنشی در كردستان" می توان به نوشتاری از فروغ صادقی در تارنمای شرق و در مورد "صنایع دستی رایج در كردستان" می توان به تارنمای سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مراجعه کرد.
دکتر منوچهر سعادت نوری
منابع و مآخذ
شناخت مردمان کُرد: تارنمای لغت نامه دهخدا - تارنمای شناخت ایران - تارنمای علمی آموزشی ٠٢٠ ايران - تارنمای دانشنامهٔ آزاد ویکی‌پدیا - تارنماهای گوناگون
آداب و رسوم و فرهنگ مردمان کرد: تارنمای بیتوته - تارنمای دانشنامهٔ آزاد ویکی‌پدیا - تارنمای فرمانداری مریوان
موسیقی کردی: تارنمای دانشنامهٔ آزاد ویکی‌پدیا
موسیقی ها و رقص ها و ترانه ها: تارنمای یوتیوب
شرفنامه: بسیاری از تارنماها
وحدت قومی کرد و ماد/ منشاء، نژاد و تاریخ تمدن کردستان - تالیف حبیب‌الله تابانی : تارنمای خانه ی کتاب
ردپای معماری هخامنشی در كردستان - نوشتاری از فروغ صادقی: تارنمای شرق
صنایع دستی رایج در كردستان: تارنمای سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری
