گفتنی های تغذیه: ۳۴ - دانستنی هایی پیرامون خربوزه، گرمک، طالبی و دستنبو

خربوزه، گرمک، طالبی و دستنبو درلغت نامه ی دهخدا 
خربوزه (خَربُزه) = میوه ای است شیرین و لذیذ و خوشبو و کلان (ناظم الاطباء) - خر به فتح "خ" بمعنی کلان و بزه بضم "ب" و فتح "ز" بمعنی میوه ٔ شیرین و خوشبو - چون خربزه به نسبت اکثر میوه ها کلان و خوشبو است به این اسم مسمی گردید (غیاث اللغات و آنندراج) - "خربزه ٔ برگ نی" نوعی از خربزه است که مشهور بین پارسی زبانان هند می باشد - "خربزه ٔ گرگاب" خربزه ای است که در گرگاب اصفهان بعمل می آید و از بهترین نوع خربزه است
گرمک = نوعی از خربزه ٔ پیش رس و آن سفید رنگ و شیرین و معطر باشد (غیاث برهان آنندراج) - نوعی از این میوه را طالبی نیز گویند
طالبی = قسمی خربزه ٔ پیش رس شیرین و لطیف که درون سبز یا زرد دارد. نوعی گرمک از جنسی شیرین تر و پرآب تر، که اواخر بهار و اوایل تابستان، یک ماه و نیم الی دو ماه پیش از خربزه رسد
دستنبو = ثمری باشد کوچک تر از خربزه که آنرا به هندی کچری نامند (آنندراج) - گلوله ای از عنبر و مشک و دیگر عطریات که به دست گرفته ببویند (جهانگیری) - شمامه
برخی از ویژگی های خربوزه، گرمک، طالبی و دستنبو
خربوزه (خَربُزه) گیاهی از تیره کدوییان است و جزو صیفی‌جات به‌شمار می‌آید. میوه‌ ی‌ خربوزه درشت و شیرین و آبدار است. بوتهٔ آن کوتاه و ساقه‌ هایش روی زمین می‌خوابد. به‌طورکلی خانوادهٔ خربزه شامل انواع گرمک و طالبی نیز می ‌شود که البته این دو نوع کم‌ آب ‌تر از خربزه هستند. معمولا هرچه رنگ خربزه زرد تیره مایل به نارنجی و خطوط سفید رنگ روی آن بیشتر باشد شیرین‌ تر است. خربزه حاوی مقدار زیادی ویتامین های ث، بتاکاروتن، ای  و کا و همچنین آهن و روی است. ماسک خربزه برای پوست صورت عالی است و از پرهیزات مهم خربزه، خوردن آن همراه با عسل است که منجر به مسمومیت شدید می‌ شود. خربزه در درمان سنگ کلیه و بیماری ‌های مثانه و مجاری ادرار بی ‌نظیر است. همچنین مادران باردار برای زیبا شدن جنین خود می‌ توانند این میوه را مصرف کنند
گرمک میوه‌ای است که آن را در جنوب آمریکا و در تجارت غالباً به نام کانتالوپ می‌شناسند و عقیده بر این است که مبدأ آن هندوستان بوده‌ است. گرمک یکی از پرطرفدارترین میوه‌ های فصل تابستان است و به خاطر عطر و طعم دلپذیرش بسیار محبوب است. گرمک شباهت زیادی به خربزه دارد با این تفاوت که پیش از خربزه می‌ رسد و لطیف تر است و هضم آن آسان تر است.گرمک از میوه‌ های پرآب فصل تابستان است. قسمت ‌های مورد استفاده گرمک عبارتند از:میوه و تخم میوه.البته از پوست آن نیز برای درمان شکستگی نیز استفاده می‌شود. مصرف این میوه به دلیل دارا بودن مقدار زیادی از ویتامین ث، بتاکاروتن، ابتلا به بسیاری از بیماری‌های مزمن مثل بیماری‌های قلبی، سکته و سرطان را کاهش می‌دهد . وجود مجموعه‌ای از ویتامین‌های گروه ب در این میوه آن را به یک ماده بسیار خوب برای سوخت و ساز انرژی در بدن تبدیل کرده‌است. از این رو میوه‌ای بسیار مفید برای افزایش وزن کودکان و نوجوانان و افراد لاغر است
طالبی نام یکی از صیفی‌جات است. میوه طالبی شیرین و آبدار بوده، ریشه آن در کشور فرانسه و الجزایر است. کسانی که مرض قند دارند باید در خوردن طالبی جانب احتیاط را رعایت کنند یا آن را مصرف نکنند. کسانی که ورم معده دارند، نباید در مصرف طالبی زیاده روی کنند
دستنبو میوه‌ای از خانواده کدوییان است. اندازهٔ آن کوچکتر از خربزه، تقریباً به اندازه یک کف دست و به رنگ نارنجی مایل به قهوه‌ای می‌باشد. در ابتدای رشد سبز رنگ بوده و به مرور زمان در اثر تابش خورشید به رنگ نارنجی مایل به قهوه‌ای در می‌آید. شهرت این میوه بیشتر به خاطر بوی خوشی است که دارد. این میوه در ایران بیشتر در خراسان، سیستان، آذربایجان، کردستان و کرمانشاه یافت می‌شود  کشاورزان قدیمی به‌طور سنتی، در بینابین هندوانه و سایر محصولاتشان این گیاه را نیز می‌کاشته‌ اند. به سیستانی به آن بنگارک و در کردستان و کرمانشاه به آن شمامه می‌گویند، این اسم به مناطق کردستان و کرمانشاه محدود نشده و در برخی از مناطق آذربایجان نیز به اسم " شاماما " رایج است. در لرستان و بین لرها هم این اسم رواج داشته ‌است . البته با اندکی تغییر شمامه را شمومه تلفظ می‌کنند. واژه ی شمامه  طبق لغت نامه های عمید و کمبریج عربی بوده و به معنی خربزه است
خواص غذایی خربوزه، گرمک، طالبی و دستنبو
طبیعت خربزه گرم و تر است و هر ۱۰۰گرم آن حدود ۲۳ کالری انرژی دارد. ۹۰ درصد مواد تشکیل دهنده خربزه را آب تشکیل می دهد که توام با مواد قندی است. خربزه حاوی ویتامین های ث، بتاکاروتن  نیاسین و فلزات پتاسیم٬ کلسیم٬ فسفر و فیبر است. خربزه مثانه را شستشو داده و ادرار را زیاد می کند و باعث از بین رفتن سنگ مثانه می شود. به علت دارا بودن مقادیر بالای بتاکاروتن در ترمیم و تجدید سلول های بدن، پیشگیری از بیماری های چشمی و جلو گیری از بیماری های عفونی موثر است. سلولز موجود در خربره حجم مدفوع را افزابش داده و تعداد دفعات اجابت مزاج را زیاد می کند. لذا ملین خوبی بوده و یبوست را بر طرف می کند و همچنین از راه دفع مدفوع٬ سموم بدن را خارج می نماید.
طالبی منبعی غنی از ویتامین ث و فیبرهای خوراکی است. گرمک نیز سرشار از ویتامین‌های ث، اسید فولیک و بتاکاروتن  بتاکاروتن است. هر دوی آن ‌ها در صد گرم تنها ۶۴ کالری انرژی دارند و این به خصوص در مورد طالبی با طعم شیرینش بسیار شگفت ‌انگیز است. طالبی اندکی شیرین ‌تر از گرمک است. اما گرمک تقریبا دو برابر طالبی ویتامین دارد. در عین حال طالبی همچنان مفید و پرخاصیت است. ترکیب آب بالای موجود در طالبی با مقدار قابل توجه پتاسیم موجود در آن معجونی برای کنترل سطح فشار خون ساخته ‌است. طالبی، هم  ویتامین ث بالایی دارد و هم از مقدار قابل ملاحظه‌ای فلز مس برخوردار است، بنا بر این به تولید کولاژن و ترمیم پوست کمک می‌کند. گرمک به دلیل دربرداشتن طیف وسیعی از آنتی‌اکسیدان‌ ها و بتاکاروتن، برای چشم بسیار مفید است. این میوه به تقویت سیستم ایمنی در بدن کمک می‌کند و خواص ضد التهاب و ضد سرطان دارد. همچنین به لطف داشتن پتاسیم برای کاهش استرس و ایجاد آرامش بسیار مفید است
در يك تحقيق علمي كه پژوهشگران آرژانتيني و آلماني انجام داده‌اند، نشان داده شده است كه طالبي از نظر خاصيت ضد انعقاد خون در رديف «سير»، «پياز» و «زنجبيل» قرار دارد ... محققان براي آزمايش، مقداري از پلاكت‌هاي خون را گرفته، با مقدار كمي عصاره يا آب طالبي شيرين مخلوط كردندو مشاهده نمودند در طالبي عاملي وجود دارد كه به شدت مانع از انباشته شدن غير طبيعي پلاكت‌ها مي‌شود و در نتيجه از انعقاد و لخته‌شدن خون در رگ‌ها - كه عامل حمله‌هاي قلبي است - جلوگيري مي‌شود. بنابراين، طالبي يكي ديگر ازخوراكي‌هايي است كه براي رقيق‌شدن خون و كاهش خطر حمله‌هاي قلبي مي‌تواند مفيد باشد. البته اگر طالبي و آسپرين با هم خورده شود خاصيت ضد انعقاد خون نيرومندتري تشكيل مي‌گردد. در بررسي‌هاي علمي كه ضمن آن خوراكي‌هاي مختلف را از نظر خاصيت ضدسرطان با يكديگر مقايسه نموده‌اند، معلوم شده است طالبي در رديف گياهان و خوراكي‌هايي قرار دارد كه از اين نظر بسيار مفيد و مؤثر هستند. در اين تحقيقات، ميوه‌ها از نوع مركبات، و همچنين سبزيجات به رنگ سبز و نارنجي، خواص ضد سرطان نشان داده‌اند. براي مثال، در پژوهشي كه روي تعداد نسبتاً زيادي از ساكنان ايالت ماساچوست در امريكا به‌عمل آمد، مشاهده شد بين افرادي كه بيش‌ترين مقدار ميوه، سبزي و طالبي مي‌خورند، كم‌ترين ميزان ابتلا به سرطان بروز نموده است. به عبارت ديگر، افرادي كه ميوه و سبزيجات بيش‌تر مي‌خورند، به نسبت قابل توجهي، كم‌تر در معرض خطر سرطان قرار مي‌گيرند. دانشمندان، اين خاصيت طالبي را مديون وجود مقدار زيادي ماده شيميايي ضد سرطان از نوع كارتنوئيد مي‌دانند. دستنبو، گرمک و طالبی، تشنگی را در تابستان تسکین می‌دهد. مصرف زیاد دستنبو، طالبی و گرمک برای بیماران دیابتی، ورم روده و سوء هاضمه ضرر دارد و موجب نفخ روده، معده و درد معده می‌گردد. همچنین بهتر است
گرمک و طالبی را قبل از غذای اصلی خورد چرا که همراه با غذا باعث سوء هضم شدید می شود
در اصطلاحات و سروده ها
پایش روی پوست خربزه است؛ مقصود سست بودن زیر پای آدمی است . کنایه از عدم اتکای محکم است
خربزه خور ترا به پالیز چکار؛ کار خود پیش گیر بدیگران ترا چکار است
خربزه ٔ شیرین نصیب کفتار می شود: نظیر "میوه ٔ خوب نصیب شغال" است
خربزه می خواهی یا هندوانه، هر دو آنه؛ کنایه از صاحب طمع است
زیر پای کسی پوست خربزه گذاشتن؛ مقصود آن است که کسی را به امری غره کنند و بعد به حمایت او بر نخیزند
فکر نان کن که خربزه آب است؛ به کسی اطلاق می شود که کار اصل را می گذارد و کار فرعی پیش می گیرد
کسی برنداشته ست به دستی دو خربزه: منسوب به رودکی
وز همه عیش و خوشی ها و مزه/ او نبیند غیر قشر خربزه: مولوی
نیکوتر از این میوه همه عمر که خورده ست
شیرین تر از این خربزه هرگز که بریده ست: سعدی
آل برمک در کرم گرمک فروش این درند
این سخن نرمک نمی گویم که هست این مشتهر: ابواسحاق شیرازی
بودم از گنج نهانی بی خبر/ ورنه دستنبوی من بودی بتر: مولوی .
یار دستنبو بدستم داد و دستم بو گرفت
وه چه دستنبو که دستم بوی دست او گرفت: منسوب به مولوی
در دست کمال آن مطهر/ دستنبویی است خلد انور: خاقانی
استفاده از واژه های خربوزه، گرمک و دستنبو در برخی از اصطلاحات و اشعار سرایندگان کهن از دلایل قدمت تاریخی شناخت آن ها در فرهنگ ایران و ایرانیان است
در برخی از گزارشات ویدیویی

گلخانه ي خربزه در گرگاب و شاهين شهر و ميمه
https://www.youtube.com/watch?v=rJi3IUXpHt0
خربزه و خواص درمانی آن
https://www.youtube.com/watch?v=V27kcl4S9_I
با خوردن خربزه ی تلخ یا کارلا سرطان و دیابت را نابود کنید
https://www.youtube.com/watch?v=vLKFZmXh-Aw
طالبی بخورید تا افسردگی نگیرید
https://www.youtube.com/watch?v=qda5UQizRmw
تهیه و تدوین
دکتر منوچهر سعادت نوری
*
منابع و مآخذ
تغذیه و سلامت جسم و روان/ نوشتاری از همین نگارنده: تارنمای گزیده ای از نوشتارها/ خربوزه (خَربُزه) در لغت نامه ی دهخدا: تارنمای پارسی ویکی/ گرمک در لغت نامه ی دهخدا: تارنمای پارسی ویکی/ طالبی در لغت نامه ی دهخدا: تارنمای پارسی ویکی/ دستنبو در لغت نامه ی دهخدا: تارنمای پارسی ویکی/ خربوزه (خَربُزه): تارنمای ویکی‌پدیا/ گرمک: تارنمای ویکی‌پدیا/ طالبی: تارنمای ویکی‌پدیا/ دستنبو: تارنمای ویکی‌پدیا/ خواص غذایی و دارویی خربزه: تارنمای آکا ایران/ طالبی در برابر گرمک: تارنمای سان استار/ تحقيق علمي پژوهشگران آرژانتيني و آلماني: تارنمای تغذیه و رژیم درمانی/ مصرف زیاد دستنبو، طالبی و گرمک: تارنمای تبیان/
*
گزیده ای از نوشتارها
http://msnselectedarticles.blogspot.com/2019/05/blog-post_9.html
بخش های پیشین مجموعه ی گفتنی های تغذیه
========================