۱۳۹۸ شهریور ۱۱, دوشنبه

نکاتی پیرامون سماع و رقص سماع


سماع و رقص سماع در فرهنگ واژه ها
سماع = به فتح سین به معنی شنوایی و هرآواز می‌باشد که شنیدن آن خوشایند است، سماع در اصطلاح صوفیه حالت جذبه و اشراق و ازخویشتن رفتن و فنا به امر غیر ارادی است که اختیار عارف تأثیری در ظهور آن ندارد. ولی بزرگان صوفیه ازهمان دوره‌ های قدیم به ‌این نکته پی بردند که گذشته ازاستعداد صوفی و علل و مقدماتی که او را برای منجذب شدن قابل می‌سازد وسایل عملی دیگری که به اختیار و اراده سالک است نیز برای ظهور حال فنا مؤثر است. بلکه برای پیدایش حال و وجد عامل بسیار نیرومندی شمرده می‌شود. از جمله موسیقی و آوازخواندن ورقص است که همه آنها تحت عنوان «سماع»‌ در می‌آید. صوفیه می‌گویند سماع حالتی درقلب و دل ایجاد می‌کند که «وجد» نامیده می‌شود و این وجد حرکات بدنی چندی بوجود می‌آورد که اگراین حرکات غیرموزون باشد اضطراب و اگرحرکات موزون باشد کف ‌زدن و رقص است: لغت نامه ی دهخدا
سماع  = به نوعی از رقص صوفیه شامل چرخش بدن همراه با حالت خلسه برای اهداف معنوی گفته می‌شود. سماع از به حرکت درآمدن گروه شیفتگان تحت تأثیر آوای دف و نی و تنبور و شعرهای آهنگین است. رقص سماع پیشینهٔ کهن تاریخی داشته و پس از اسلام موافقان و مخالفانی نیز پیدا نموده‌ است: دانشنامهٔ آزاد ویکی‌پدیا
اشاراتی به صوفیه، صوفی، تصوف و عرفان
صوفیه = پیروان طریقه ٔ تصوف - اهل طریقت - آنان که ازطریق ریاضت و تعبد، طالب راه یافتن به حق و حقیقت اند. گروهی که از اواخر قرن دوم هجری در اسلام پدید گشتند و بخاطر طرز تفکر، لباس، خوراک، عبادت و ریاضت مخصوص، بدین نام معروف گشتند. تصوف یا عرفان عبارت از طریقه ای است مخلوط از فلسفه و مذهب که بعقیده ٔ صوفیان راه وصول به حق منحصر بدانست. پیروان این طریقه به صوفی و عارف و اهل کشف معروفند: لغت نامه ی دهخدا
تصوف، درویشی یا عرفان = نوعی طریقت و روش زاهدانه مبتنی بر آداب سلوک و بر اساس شرع جهت تزکیه نفس و اعراض از دنیا برای وصول به حق است. تصوف در لغت، پشمینه پوشی است و نسبت این جماعت، به دلیل پشمینه‌ پوشی است و این نشانه زهد، بوده‌ است. تصوف بیشتر با آداب طریقت همراه است؛ در حالی که عرفان، مکتبی جامع و مطلق و بر اساس سلوک معنوی است: دانشنامهٔ آزاد ویکی‌پدیا
صوفی = پیرو طریقه ی تصوف - پشمینه پوش - یک تن از صوفیه: لغت نامه ی دهخدا
عرفان = مکتبی که وصول به حقیقت معرفت خداوند را از طریق ریاضت و تهذیب نفس و تأمل جستجو می‌کند - یکی از مراحل سلوک - معرفت یعنی شناخت بر مبنای اصول مکتب تصوف: تارنمای واژه‌ یاب. همچنین نگاه کنید به عرفان و حکمت در زنجیری از سروده های این زمانه: تارنمای گلچینی از سروده ها
صوفیان و صوفی = صوفیان به پیروان طریقه تصوف گفته می‌شود. مفرد آن صوفی است. ظاهراً واژه ی صوفی در قرن دوم هجری، در برخی از سرزمین‌های اسلامی، بخصوص در میان‌رودان، متداول شد. کسانی که در قرن دوم صوفی خوانده می‌شدند، تشکیلات اجتماعی و مکتب و نظام فکری و عرفانی خاصی نداشتند؛ به‌عبارت دیگر، تشکیلات خانقاهی و رابطه مرید و مرادی و آداب و رسوم خاص صوفیه، و هم‌چنین نظام فکری و اعتقادی ای که جنبه نظری تصوف را تشکیل می‌دهد، در قرن دوم و حتی در ربع اول قرن سوم پدید نیامده بود: دانشنامهٔ آزاد ویکی‌ پدیا. صوفیان گروهی هستند که در جستجوی زهد و تقوا از تمام مادیات دنیوی دست می‌کشند و همه نیت و خواسته قلبی آنها نزدیکی به خداست: بسیاری از تارنماها 
محل برگزاری مراسم سماع
اگرچه برگزاری مراسم سماع در منازل شخصی و حتی بازار نیز سابقه دارد، ولی در برخی مراکز صوفیانه همچون خانقاه، زاویه، رباط، صومعه و دیر، محل خاصی برای اجرای مراسم وجود دارد که شامل یک سالن مخصوص است و به آن "سماع خانه" گفته می ‌شود
رمزشناسی حرکات و نوع لباس وآلات موسیقی در رقص سماع
در رقص سماع دستی که به سوی آسمان است نماد دریافت فیض مبدأ هستی و دستی که به سوی زمین است نماد بخشش به کل موجودات است و انسان در این میان به عنوان واسطه مطرح است. لباس نیز در سماع حائز اهمیت است؛ لباسی سفید با دامن بلند که نمادی از روح یا جهان روحانی است که فرشتگان را به ذهن می‌آورد
آلات موسیقی دف و نی از مهم‌ترین سازهایی هستند که در مراسم رقص سماع مورد استفاده قرار می‌گیرد. اما چرا؟ دف از منظر دروایش، یکی از مهم‌ترین سازهای عرفانی است به این خاطر که اولین آلت موسیقی بوده که در زمان ورود پیامبر به مدینه نواخته شده است. نِی هم که از تعابیر عرفانی و صوفیانه زیادی برخوردار است. مراسم وجد و سماع معمولا در فضایی به شکل دایره برگزار می‌شود. برخی معتقد هستند که انتخاب شکل دایره برای برگزاری رقص سماع نمادی است از ازلی و ابدی بودن زمان و برخی هم علت را انتخاب دایره به عنوان نمادی از چرخش سیارات به دور خورشید در مسیری دوار می‌دانند. به طور کلی دایره در فرهنگ صوفیان به معنای ابدیت تفسیر می‌شود. حالت حرکت بدن درویشان در رقص سماع هم فلسفه‌های خاص خود را دارد. برای مثال، یکی از دستان دراویش در حین رقص رو به آسمان و دست دیگرشان رو به پایین و زمین است. این حرکت به معنای ایجاد پلی میان آسمان و زمین یا همان برقراری رابطه‌ای عرفانی با حق‌تعالی در آسمان‌ها است. برای این رقص، درویشان لباس‌های ویژه‌ای می‌پوشند. کلاه‌های بزرگ مخروطی، نمادی از سنگ قبر و تن ‌پوش سیاه دروایش نمادی از گور است. ردای سفیدی که به تن دارند هم حکایت از کفن دارد
برخی دیگر از ویژگی های رقص سماع
رقص سماع درنزد مولویه اهمیت خاص داشته است، خود مولانا حتی درکوچه وبازارهم بسا که با اصحاب به رقص در می ‌آمد. چنانکه یک باردربازار "زرکولان" این حالت بروی دست داد و گویند حتی جنازه ی صلاح ‌الدین زرکوب را نیز به اشارت مولانا با رقص و  رف به قبرستان بردند. افلاکی در"مناقب ‌العارفین" دراین باره چنین می‌نویسد: در آن غلبات شور و سماع که مشهورعالمیان شده بود مولانا از حوالی زرکوبان می‌ گذشت آوازضرب به گوش مبارکشان‌رسید.ازخوشی آن ضرب شوری عجیب در مولانا ظاهر شد و به چرخ درآمد، شیخ نعره‌ زنان ازدکان بیرون آمد وسردر قدم مولانا نهاده وبیخود شد وبه شاگردان دکان اشارت کرد که  نکنند ودست از ضرب باز ندارند تا مولانا از سماع فارغ شود. از وقت نماز ظهر تا نماز عصر مولانا در سماع بود،  ناگاه گویندگان رسیدند و این غزل آغاز کردند
یکی گنجی پدید آمد در آن دکان زرکوبی/ زهی صورت زهی معنی زهی خوبی زهی خوبی
بر دیوار سماع ‌خانه ی مولانا این دو بیت شعر آمده است
در وقت سماع معده را خالی دار/ زیرا چو تهی است می‌کند ناله ی زار
 چون پرکردی شکم زلوث بسیار/ خالی مانی ز دلبر و دست و کنار
بر دیوار دیگر آن رواق چنین آمده است
سماع آرام جان زندگان است/ کسی داند که او را جان جان است
 خصوصا حلقه‌ای کاندرسماع اند/ همی گردند و کعبه در میان است
عشق به سماع در واژه به واژهٔ ی اشعار مولوی موج می‌زند آنچنان که در دفتر سوم مثنوی، رقصندگان سماع را کسانی معرفی می‌کند که از نقص خود رسته‌اند و از درون، دف و نی می‌زنند: چون رهند از دست خود دستی زنند/ چون جهند از نقص خود رقصی کنند و حجت را بر خرده گیران تمام می‌کند و در دیوان شمس خطاب به صورتگرایان می‌ گوید
در وقت سماع صوفیان را/ از عرش رسد خروش دیگر
تو صورت این سماع بشنو/ کایشان دارند گوش دیگر
رقص سماع در زیرزمین ها و مخفی گاه ها
در دوره ی بنیان‌گذار جمهوری ترکیه یعنی در دوره ی مصطفی کمال آتاتورک (۲۹ اکتبر ۱۹۲۳ – ۱۰ نوامبر ۱۹۳۸) رقص سماع و انجام این آیین صوفیان در مکان ‌های رسمی و عمومی و هم‌چنین در خانه ‌ها و جمع‌ های خصوصی ترکیه ممنوع شد. آتاتورک واهمه داشت که مبادا صوفیان از این مراسم برای مقاصد سیاسی و کشورداری بهره‌برداری کنند اما این آیین در استانبول ریشه کن نشد و به یک مراسم زیرزمینی تغییر ماهیت داد. با این حال، با ثبات سیاسی ترکیه در دهه ۵۰ میلادی، رقص سماع مجاز اعلام شد
رقص سماع در یک پژوهش علمی
دراویش، مسلمانانی صوفی مسلک هستند و سماع یا رقص‌های مذهبی آن ها که ریشه ‌اش به ایران قرن هفتم هجری بر می‌گردد، در زمان حال به جاذبه توریستی مکان‌هایی همانند استانبول ترکیه تبدیل شده است. این نوع رقص فیزیکدانانی همچون جیمز هانا در دانشگاه صنعتی ویرجینیا در بلکسبورگ (در شرق ایالات متحده آمریکا) و جمال گوون در دانشگاه ملی آتونوموس مکزیک را چنان مجذوب خود ساخت که تصمیم به تحقیق روی فیزیک این چرخش دامن گرفتند. آنها به ویژه می‌خواستند به توضیحی برای این سوال برسند که چرا برخی مواقع، دامن رقصنده حالت یک هرم با پایه مثلثی که راس آن زیر قفسه سینه  قرار دارد، به خود می گیرد. این شکل خاص سه وجه با تقعری کم دارد که با سه برامدگی تیز که از کمر درویش آغاز می‌شوند، از هم جدا شده‌اند. جیمز هانا می‌گوید: «ما یک مدل ساده می‌خواستیم که بتواند ویژگی‌های کیفی دامن را باز تولید کند» … بیشتر: تارنمای خبرآنلاین
رقص سماع در برخی از برنامه های ویدیویی
رقص سماع با شعر "متصل" از مولانا - خواننده: محسن چاووشی
https://www.youtube.com/watch?v=PHpI-c2hN8Q&feature=youtu.be
رقص سماع بانوان میترا و شیدا
https://www.youtube.com/watch?v=FShgbdluYmM
رقص سماع ایرانی
https://www.youtube.com/watch?v=55tRBA8Po6M
رقص سماع صوفیان
https://www.youtube.com/watch?v=psiLQtU1aUc
*
تهیه و تدوین
دکتر منوچهر سعادت نوری
*
منابع و مآخذ
سماع و رقص سماع در لغت نامه ی دهخدا: تارنمای پارسی ویکی/ سماع: تارنمای ویکی‌پدیا/ صوفیه در لغت نامه ی دهخدا: تارنمای پارسی ویکی/ صوفی: تارنمای پارسی ویکی/ تصوف، درویشی یا عرفان: تارنمای ویکی‌پدیا/ عرفان: تارنمای واژه‌یاب/ عرفان و حکمت در زنجیری از سروده های این زمانه: تارنمای گلچینی از سروده ها/ گروه صوفیان: بسیاری از تارنماها/ رقص سماع در زیرزمین ها و مخفی گاه ها: بسیاری از تارنماها/ رقص سماع در یک پژوهش علمی: تارنمای خبرآنلاین/ رقص سماع در برخی از برنامه های ویدیویی: تارنمای یوتیوب/ 
==========================
ارسال شده توسط در