۱۳۹۲ آذر ۲۲, جمعه

یادداشت هایی پیرامون "جیمز فریزر" و کتاب او : شاخه ی زرین


جیمز جورج فریزر پژوهشگر و منتقد اسطوره‌ گرای انگلیسی بود. شهرت جهانی جیمز فریزر به سبب نگارش کتاب ۱۲ جلدی «شاخه ی زرین» است که در سال ۱۸۹۰ میلادی منتشر شد. وی در این کتاب که پیرامون "جادو" و "دین" و "علم" است، به مسائلی نظیر خرافه‌ گرایی و مذاهب در دوران گذشته می‌پردازد.
 
ماجرای زندگی جیمز فریزر
جیمز جورج فریزر در سال ۱۸۵۴ میلادی در شهر گلاسگو در انگلیس به دنیا آمد. پدرش دانیل فریزر، داروساز و مادرش کاترین برون بود. جیمز در سال ۱۸۶۹ وارد دانشگاه گلاسگو شد و زیر نظر ویلیام تامسون به خواندن فیزیک روی آورد. سپس به یکی از کالج ‌های دانشگاه کمبریج رفت و بین سال‌های ۱۸۷۴ تا ۱۸۷۸ به مطالعه ی فلسفه و متون کلاسیک پرداخت. در سال ۱۸۷۹ برای پایان‌نامه‌ای که دربارهٔ افلاطون نگاشت، با رتبهٔ ممتاز به عضویت  کالج در دانشگاه کمبریج برگزیده شد. در سال ۱۸۸۲ به مقام وکالت رسید و هیچ‌گاه از آن استفاده نکرد. در سال ۱۸۹۶ با یک بیوهٔ فرانسوی به نام لیلی‌گرو (لیدی فریزر) ازدواج کرد که از او دو دختر داشت. لیدی فریزر، در کار نگارش و تنظیم بیشتر کتاب‌های جیمز فریزر، از جمله شاخهٔ زرین با او همکاری داشت. علاوه بر کتاب ۱۲ جلدی «شاخهٔ زرین» ، از دیگر آثار جیمز فریزر، می‌توان به : «توتمیسم و برون همسری» - ترجمه و تفسیر «توصیف یونان» اثر پوزانیاس - «دانش عوام در عهد عتیق» و «رشد نظریهٔ مثل افلاطون» اشاره کرد. جیمز فریزر در اواخر عمر نابینا شد و در تاریخ ۷ ماه مه ۱۹۴۱ درگذشت. با فاصلهٔ چند ساعت همسرش نبز بدو پیوست و هر دو در گورستان سنت‌گیلز در کمبریج دفن شدند. وی علاوه بر استادی دانشگاه کمبریج، در سال ۱۹۱۰ کرسی مردم شناسی اجتماعی دانشگاه لیورپول را نیز به دست آورد. او همچنین به جهت خدمات ارزشمندی که به دولت بریتانیا ارائه کرد، لقب "سر" را دریافت کرد
 
جادو و جادو گری از نظر جیمز فریزر - در تاریخ بشریت جادو کهن تر از مذهب است
 عصر جادو در همه جا قبل از عصر دین بوده است. کشف بزرگ پوچ و بی اثر بودن جادو منجر به این شد که انسان برای نخستین بار دریافت قادر نیست به میل خود در بعضی نیروهای طبیعت تصرف کند این اقرار به جهل و ضعف انسان بود. انسان دریافت تمام کوشش های او در این راه بی ثمر بوده است. انسان به این فکر افتاد اگر این جهان بزرگ بدون کمک او به راه خود می رفت می بایست به این دلیل باشد که موجودات قوی تر از او ( خدایان ) وجود دارند که امور جهان را اداره می کنند. اکنون عصر جادو تمام شده بود و عصر مذهب شروع شد. انسان خود را به این موجودات متعال که دخالتشان در همه  جلوه های عظیم و متنوع طبیعت پیدا بود نشان می داد و از خدایان می خواست بر او رحمت آورند. مذهب که با تصدیق اجمالی و محدود نیروهای فوق بشری آغاز شده بود با افزایش دانش عمیق تر می شود و به اعلام وابستگی مطلق انسان به الوهیت می انجامد.
 
شاخه ی زرین
شاخهٔ زرین عنوان یکی از برجسته‌ترین آثار جیمز فریزر است که دارای شهرت جهانی است. شاخهٔ زرین یک پژوهش تطبیقی است که با رویکردی اجتماعی، با تکیه بر دو محور اسطوره و دین، به تحقیق در مبانی خرافه ‌پرستی، ادیان ابتدایی و اعتقادات و مناسک مردمان اولیه می‌پردازد و در صدد اثبات این ادعاست که سیر اندیشهٔ انسان‌ برای توجیه وقایع زندگی و طبیعت، و نیز برای گره‌گشایی یا گریز از پیچیدگی‌های حیات، چگونه ابتدا به جادو و خرافه‌ها روی آورد و بعد از آن به دین گروید و سرانجام از دین به علم متمایل گشت. او در این کتاب، به دنبال یافتن وجه مشترک ادیان و اساطیر مردمان جهان است.

 عنوان شاخهٔ زرین، برگرفته از تابلویی با همین نام از ویلیام ترنر (۱۷۷۵ - ۱۸۵۱‍‍‍) نقاش نامدار بریتانیایی است و در واقع اشاره به درختی مقدس است که شکنندهٔ شاخه‌ای از آن می‌توانست برای تصاحب منصب کهانتِ معبد دیانا در ایتالیا، با کاهن پیشین معبد مبارزه کند.  شاخهٔ زرین در نخستین جاپ در سال ۱۸۹۰ در ۲ جلد منتشر شد. در ویرایش دوم در سال ۱۹۰۰ به ۳ جلد رسید و در ویرایش سوم که به شکلی تفصیلی بین سال‌های ۱۹۰۶ تا ۱۹۱۵ به‌وسیلهٔ مؤلف انجام شد، با افزودن شواهد و نمونه‌های بسیار به کتاب به ۱۲ جلد رسید. جیمز فریزر در سال‌های پایانی عمرش پیوستی به کتاب افزود که شمار مجلدات کتاب را به عدد ۱۳ رساند. در سال ۱۹۹۰ خلاصه‌ای از کتاب شاخهٔ زرین با مقدمه، ویرایش و گزینش دقیق رابرت فریزر (نوهٔ نویسنده) در یک جلد منتشر شد. کتاب اخیر به‌ وسیلهٔ کاظم فیروزمند ترجمه شد تا پس از گذشت ۱۱۴ سال از چاپ اولیهٔ اثر، نخستین برگردان شاخهٔ زرین به زبان فارسی انتشار یابد. شاخهٔ زرین اثری ارزشمند و محققانه است که ستایش‌ها و نکوهش‌های بسیاری را به دنبال داشته اما در کل، تأثیر عمیق کتاب بر نویسندگان و پژوهشگران بعدی این حوزه را نمی‌توان نادیده گرفت.
 
کتاب‌ "شاخه ی زرین" و تحریم بعضی از غذاها بواسطه ی عقاید و تعصبات مذهبی
در ازمنه ی قدیم ، خوراکی ها بدون در نظر گرفتن ارزش غذایی آنها به مصرف می رسید و انسان بر حسب شرایط مختلف محیط به انواع غذاها دسترسی پیدا می کرد.. تغذیه ی بعضی از فرآورده های دامی بواسطه ی عقاید و تعصبات مذهبی در بین ملل مختلف تحریم گردید. فریزر در کتاب‌ "شاخه ی زرین" می نویسد : "بشر اولیه در بعضی نواحی از مصرف گوشت و خون حیوانات امتناع می کرد زیرا امکان می داد که روح حیوانی این مواد در او حلول نماید. در رم باستان، نه تنها مصرف برخی غذاهای گیاهی و حیوانی بلکه حتی ذکر نام این غذاها به دستور کاهنان تحریم شده بود زیرا در غیر اینصورت ممکن بود در ارکان اعتقاد ات و باورهای مذهبی افراد نسبت به مبدأ ، اختلالی حاصل شود. در مصر قدیم، سلاطین حق نداشتند به استثنای گوشت گوسفند یا بز از گوشت حیوان دیگری در تغذیه ی خود استفاده نمایند".
 
کتاب شاخه ی زرین
قاسم حمزوی در نوشتاری پیرامون کتاب "شاخه ی زرین"  می نویسد: "کتاب بسیار با ارزش شاخه ی زرین یکی از کلاسیک های بزرگ جهان و اساس شعور نوین است. وقتی چاپ نخست آن در سال ١٨٩٠ منتشر شد بر دنیای ادب لرزه افکند. زیرا شاخه ی زرین کتاب خطرناکی است که قدرت بر آشوبندگی اش را همچنان حفظ کرده است. بعضی کتاب ها اغلب تابو هستند همچنان که گاهی کلمات و حتی فکرها هستند. تابو حصاری بر گرد فرهنگ هاست، برج دیده بانی تعصب و قبیله گرایی، تعریف تعلق و سرزمین است. همه  ما چنین تابو هایی را محترم می داریم زیرا تابو ها، چه با جذب چه با دفع، به ما می گویند که ما کیستیم. جیمز فریزر نویسنده  این کتاب از همان آغاز پژوهشی واحد را در ذهن داشت که به کل فرهنگ و باورهای اولیه  بشر می پرداخت. جیمز فریزر متوجه شد ذهن بشر در متن فرهنگ ها و دوران مختلف، و به ویژه وقتی با مذهب و جادو آموخته شد معلوم شد که شباهت آداب و آرای بدویان با آموزه های اساسی مسیحیت شگفت آور است. فریزر در کتاب شاخه ی زرین نشان می دهد که ما مردم پیشرفته ی قرن بیستم همان اعتقادات و خرافات و ترس ها و رسم و رسوم وحشیان قبایل آفریقا را داریم ( مانند اعتقاد به روح ).
 
شاخه ی زرین : پژوهشی در جادو و دین
انسان بدوی هستی خویش با استوره‌ها معنا می کرد. انسان‌های نخستین در برابر حوادث طبیعت جادو را اختراع کردند. جادوگر آدم زرنگی بود که جای ریش‌سفیدان را می گیرد و سرانجام به کاهن و یا سلطان بدل می شود. مذهب در پی جادو، آنگاه پدید آمد که انسان‌ها ناتوانی خویش پذیرفتند. جادو سازش انسان است با نیروهای برتر، همانی که انسان فکر می کند اختیار زندگی افراد در دست اوست. آیین‌ها و مراسم نمایشی زاده همین دوران هستند. جادوگر می کوشد به نیروهای نامرئی امکان حضور ندهد، مذهب برعکس سعی در کنار آمدن با آن‌ها داشت. جدایی واقعی علم از استوره در اروپا از قرن هفدهم آغاز شد.
شاخه زرین، مشهورترین اثر جیمز فریزر، مجموعه‌ای‌ست غنی از اعتقادات مذهبی و جادویی مردم در سراسر جهان. فریزر کوشیده است تا رفتار مشترک انسان‌ها را در این عرصه جمع‌آوری کند. شاخه زرین پژوهشی‌ست گسترده و عمیق در فرهنگ تطبیقی استوره و دین. فریزر دین را به عنوان پدیده‌ای فرهنگی ورای متن الهیات بررسی می کند و از این روی سهمی بزرگ در مردم‌شناسی قرن خویش برعهده گرفت. فریزر می کوشد وجه مشترک ادیان ابتدایی را با ادیان پسین هم‌چون مسحیت نشان دهد. به نظر او همه ادیان در اصل، ریشه در آیین‌های باروری دارند. پرستش و قربانی کردن با "تجسد خدایی میرنده و زنده شونده" در رابطه است. خورشید، موهبتی که نور ارزانی می دارد به وقت زمستان می میرد تا به وقتِ بهاران در وصلتِ با زمین دگربار گیاهان از رابطه‌ی جنسی آنان باهم جان گیرند. به نظر فریزر همه استوره‌های جهان ریشه در همین باور دارند.
"در شاخه زرین" ایزدی می میرد تا دوباره زنده شود. ایزد در واقع گیاهی‌ست که بر اساس سه شخصیت استوره‌ای "آدونیس"، "آتیس" و "ازریس" مورد تحقیق قرار گرفته است. این سه شخصیت ایزدانی میرنده هستند که در فرهنگ‌های مختلف دگربار زنده می شوند.
"شاخه زرین" را یکی از تأثیرگزارترین کتاب‌های قرن نوزدهم می دانند.آن را کتابی خطرناک خواندند که به جنگ فرهنگ مردم رفته بود. خشم مسیحیان برانگیخت تا آن اندازه که نویسنده مجبور شد فصلی از آن را که در رابطه با مصلوب شدن مسیح بود، موقتاً حذف کند. نویسنده در واقع از نخستین کسانی بود که کوشید از مذهب تابوزدایی کند. او می خواست فرهنگ را از تابوها برهاند. کوشید چیستی و کیستی ما را در تابوها بازشناسد. این اثر تحقیقی‌‌ست در شیوه زندگی نیاکان ما، آیین‌های آنان، پرستش، خانواده، مراسم جشن و عزا که همه به شکلی در بندِ خرافات و تابوها اسیر بودند. در "شاخه زرین" می توان به چگونگی متمدن شدن انسان نظر کرد و شاهد تحول او از حیوانی وحشی به انسانی متمدن بود.  در"شاخه زرین" می توانیم سرگذشت خود را از عصر جادو مرور کنیم، شاهد رزم و بزم، عشق و مرگ نیاکان خود باشیم، دیروز خود را در استوره و تاریخ بجوئیم.
فریزر دریافت که توتم‌پرستی شکل واحدی در جهان داشته است. کوشید میان امر حاکمیت و حوزه دینی رابطه‌ای کشف کند تا مفاهیمی چون "ایزدپادشاهان" و مرگ خدا را بررسی کند. او کشف کرد که در جوامع ابتدایی دین ایجاد اقتدار سیاسی می کرد و قدرت سیاسی را مقدس می گردانید. فریزر کوشید رویدادهای تاریخی را بر باورهای فلسفی ذهنِ سازندگان تاریخ بررسی کند تا از اغتشاش موجود راهی به آینده بیابد. به نظر او، "رفتار بشر استوار بر تداعی معانی است" این نگرش پی‌آمدهای گسترده‌ای در روشنگری داشت و او را به معناشناسی مدرن رهنمون شد. مردم‌شناسی برای فریزر مطالعه تفکر است، "نه آن‌چه امروز می اندیشند، بل‌که مطالعه آن‌چه اندیشیده‌اند و نیز مراحلی که فرآیند اندیشیدن طی کرده است." او کوشید از طریق "قوم‌شناسی تطبیقی" به این مهم دست یابد. بی‌هیچ تردیدی "شاخه زرین" تأثیرگزارترین کتاب در زمینه شناخت ماهیت فرهنگ‌های کهن است. انسان در این اثر هویتِ خویش کشف می کند.
 
شاخه زرین فریزر و ملاحظات ویتگنشتاین بر آن
عطیه زندیه  در نوشتاری پیرامون "شاخه زرین فریزر و ملاحظات ویتگنشتاین بر آن"  می نویسد: "یکی از دل ‌مشغولی ‌های ویتگنشتاین در سراسر دوران زندگی‌ اش مسأله دین بود، او بیشتر به زبان«باور»دینی می ‌پرداخت. اما فریزر با نگارش شاخهء زرین ویتگنشتاین را برانگیخت تا علاوه بر باور دینی از«عمل»دینی نیز سخن بگوید. فریزر با محور قرار دادن چگونگی سلطه انسان بر طبیعت، ادوار زندگی انسان را به سه دوره ی جادو، دین و علم تقسیم می‌کند. وی دو دوره اول را دوران کودکی و دوره ی سوم را دوره ی بلوغ انسان‌ برای غلبه بر طبیعت ذکر می‌کند. به اعتقاد فریزر جادو و دین بر دو پایه نظر و عمل‌ استوار است که از طرفی نظر بر عمل تقدم دارد و از طرف دیگر اعمالی که در آنها انجام می‌شود با نگرش ابزارنگارانه صورت می‌بندد. ویتنگشتاین در مخالفت صریح با فریزر، موضع او را عقل ‌انگارانه خوانده و به جای تقدم‌ نظر بر عمل، بر غریزی بودن اعمال آیینی، و به جای تفسیر ابزارانگارانه بر تفسیر بیان‌انگارانه تاکید می‌کند".
 
یادداشت پایانی
١ - در سالیان اخیر، ارائه و بررسی کار های علمی و نظریات جیمز فریزر در کتاب شاخه ی زرین حجم نسبتا قبل ملاحظه ای را در نشریات گوناگون سراسر دنیا و نیز در فضای مجازی (اینترنت) اشغال کرده است.
٢ - کتاب شاخه ی زرین بر بسیاری از نویسندگان بعد از فریزر، نظیر جیمز جویس (نویسنده ایرلندی که گروهی رمان اولیس وی را بر‌ترین رمان قرن بیستم خوانده‌اند)، توماس مان (نویسنده ی آلمانی) و تی اس الیوت (سراینده، نمایشنامه‌ نویس و منتقد ادبی) تأثیرگذار بوده است.
٣ - نظریات جیمز فریزر بر روی کارهای علمی زیگموند فروید (عصب شناس اتریشی و پدر علم روانکاوی) و کارل گوستاو یونگ (روانپزشک و متفکر سوئیسی و مبتکر روان‌شناسی تحلیلی)، احتمالا تاثیر عمده داشته است.
٤ - جنبش نئو پاگانیستها در اروپا، از نظریات جیمز فریزر بسیار سود جست.
۵ - بی تردید، بررسی کتاب ها و آثار جیمز فریزر نیاز به یک بحث و نقد گسترده و طولانی دارد.
 
دکتر منوچهر سعادت نوری

منابع و مآخذ
جیمز جورج فریزر : تارنمای دانشنامهٔ آزاد ویکی‌پدیا
جادو و جادو گری از نظر جیمز فریزر - در تاریخ بشریت جادو کهن تر از مذهب است: تهیه و تدوین از قاسم حمزوی : تارنمای در آستانه رستاخیز
شاخه ی زرین : تارنمای دانشنامهٔ آزاد ویکی‌پدیا
کتاب‌ "شاخه ی زرین" و تحریم بعضی از غذاها بواسطه ی عقاید و تعصبات مذهبی : تغذیه در ایران باستان - نوشتاری از دکتر منوچهر سعادت نوری: تارنمای گزیده ای از نوشتارها و تارنمای ایرانیان
کتاب شاخه ی زرین - نوشتاری از قاسم حمزوی : تارنمای در آستانه رستاخیز 
شاخه ی زرین، پژوهشی در جادو و دین : تارنمای شهرزادنیوز
شاخهٔ زرین : تالیف جیمز جورج فریزر، ترجمهٔ کاظم فیروزمند، چاپ دوم ۱۳۸۴ ، انتشارات آگاه ، تهران 
شاخه زرین فریزر و ملاحظات ویتگنشتاین بر آن - نوشتاری از عطیه زندیه : نشریه ی حکمت و فلسفه، زمستان ۱۳۸۶، شماره ۱۲، تهران 
ارسال شده توسط در