اشاره: در زبان فارسی دو گونه "هما" وجود دارد که عبارتند از "همای افسانه ای" و "همای استخوان خوار". مرغ یا همای استخوان خوار از رده ی پرندگان نوعی کرکس بزرگ است که در کوه های مرتفع آفریقا، جنوب اروپا و آسیا از جمله ایران زندگی می‌کند. سعدی در مورد همای استخوان خوار گفته است: "همای بر همه مرغان از آن شرف دارد/ که استخوان خورد و جانور نیازارد". در این نوشتار تنها به بررسی "همای افسانه ای" می پردازیم:
"همای افسانه ای" در فرهنگ واژه ها
هما = بر سر هرکه سایه ٔ او افتد به دولت و سلطنت رسد - در ادبیات فارسی او را مظهر فرّ و شکوه دانند و به فال نیک گیرند: لغت نامه ی دهخدا/ تارنمای پارسی ویکی
هما = در اسطوره‌های ایرانی جایگاه مهمی دارد و معروف است که سایه‌اش بر سر هر کس بیفتد به سعادت و کامرانی خواهد رسید به همین دلیل به مرغ سعادت معروف شده است... نقش این پرنده در کنده کاری‌ها و برخی از سر ستون‌های پارسه (تخت جمشید) پیداست. در خرابه‌های تخت جمشید که پایتخت هخامنشیان بوده‌است دو مجسمه سنگی از هما پیدا شده‌است. این نشان می‌دهد که هما در زمان ایران باستان نیز پرنده سعادت بوده است: تارنمای ویکی پدیا
هما = پرنده ای افسانه ای که به باور قدما اگر سایه اش بر سر کسی بیفتد آن شخص سعادتمند می شود: فرهنگ فارسی معین
هما = پرنده ای فرخنده که پیشینیان می پنداشتند سایه بر سر هر کس بیندازد خوشبخت می شود: واژه نامه ی نوین تالیف محمد قریب
"همای افسانه ای" در سروده‌های کهن و این زمانه
هما جایگاه برجسته‌ای در ادبیات ایران زمین داشته‌است. در سروده‌های بسیاری از شاعران از هما به عنوان پرنده خوشبختی و سعادت یاد شده است. در ادبیات فارسی او را نماد فرّ و شکوه دانند و به شگون نیک گیرند. همچنین آمده است "مرغی است که او را مبارک دارند و چون پیدا شود مردم به تفأل در زیر سایه ٔ او روند". نمونه‌هایی از یاد کرد هما در ادبیات فارسی:
تو فرّ همایی و زیبای گاه / تو تاج کیانی و پشت سپاه (فردوسی)
همای سپهری بگسترد پر / همی بر سرش داشت سایه ز فر (فردوسی)
هماییست مر چرخ را فّر اوی / که شاهی دهد سایهٔ پّر اوی (اسدی توسی)
کس نیاید به زیر سایه ٔ بوم / ور همای از جهان شود معدوم (سعدی)
چو پی کبوتر دل به هوا شدم چو بازان / چه همای ماند و عنقا که برابرم نیامد (مولوی)
همای گو مفکن سایه ٔ شرف هرگز / بر آن دیار که طوطی کم از زغن باشد (حافظ)
سایهٔ طایر کم‌حوصله کاری نکند / طلب از سایهٔ میمون همایی بکنیم (حافظ)
جلوه‌گاه طایر اقبال باشد هر کجا / سایه‌اندازد همای چتر گردون سای تو (حافظ)
همای اوج سعادت به دام ما افتد / اگر تو را گذری بر مقام ما افتد (حافظ)
باز آی ای همای همایون که مرغ دل / پر می‌زند در آرزوی آشیان تو (خواجوی کرمانی)
فرّ همای ملکی داشتی / اوج هوای فلکی داشتی (نظامی)
چون تو همایی شرف کار باش / کم خور و کم گوی و کم آزار باش (نظامی)
بخت سیهی دارم کز سایهٔ اقبالش ' هر چیز سیاهی کرد بر بال هما بستم (بیدل دهلوی)
مرغابی و تذرو و کبوتر از آن من / ظل هما و شهپر عنقا از آن تو (اقبال لاهوری)
*
معرفت هر چه هست در معنی است/ نه درین صورت پدیدار است
گرچه فرخنده است مرغ همای/ چونکه افتاد و مرد، مردار است... : پروین اعتصامی
*
تو همایی که گفته‌اند از پیش/ که هما آیتی بود ز خدای
سایه افکن به ما که سایهٔ تو/ بس مبارک بود چو فرّ همای: ملک الشعرای بهار
*
شنیده ام آنجا باران بال و پر می بارد از هوا/ دیگر بنای هیچ پلی بر خیال نیست
کوته شده ست فاصله ی دست و آرزو/ حتی نجیب بودن و ماندن ، محال نیست
بیدار راستین شده خواب فسانه ها/ مرغ سعادتی که در افسانه می پرید
هر سو زند صلا/ کای هر کئی ! بیا
زنبیل خویش پر کن ، از آنچه آرزوست... : مهدی اخوان ثالث
*
صبح بهار است/ وقت نشاط است
بلبل خاموش نغمه برآور/ شور به پا کن/ گل بدر آمد
غصه سرآمد/ باغ پر از غنچه شد جوانه برآمد...
ای همه اقبال/ مرغ سعادت نشسته بر لب بامت
نوش بکن نوش/ شهد سرور و شراب فتح به جامت
نغمه برآور/ مرغ غزلخوان آرزوست به دامت... : مهدی سهیلی
استفاده از واژه ی "همای افسانه ای" در برخی از نامگذاری ها
۱ - همای دختر بهمن: هلاله پادشاه زن ایرانی، هفتمین پادشاه کیانی است که نامش را «همای چهر آزاد» نیز گفته‌اند او در سی سال پادشاهیش هرگز خطایی نکرده و مردمان در زمان او همواره در آسایش و سلامت زندگی می‌کرده‌اند.
۲ - "ه"واپیمایی "م"لی "ا"یران با به کارگیری ایهام نام هما و نیز نماد هما به بهترین شکل چه به در تعبیر پرندهٔ سعادت و چه در استفاده از حروف کوتاه شده برای نامش این باور فرهنگ عامه را با فعالیت تجاری خود پیوند زده بود.
۳ - باشگاه فوتبال همای تهران یکی از باشگاه های فوتبال ایران است. این تیم در لیگ دسته دوم فوتبال ایران به رقابت با دیگر تیم‌ها می پردازد. تیم هما یک جام قهرمانی لیگ یک را دارد و یکبار وارد لیگ برتر شد. در سال ۱۳۸۸ این باشگاه به جوانرود در استان کرمانشاه منتقل شد.
۴ - هما، روستایی از توابع بخش مرکزی شهرستان الیگودرز در استان لرستان ایران است.
۵ - کوه هُما: آتشفشان مختلط کربناتیتی عظیمی به ارتفاع ۱۷۵۱ متر واقع در در غرب کنیا در شرق آفریقاست
"همای افسانه ای" در فیلم سینمایی
در سال ۱۳۵۰ محمدعلی فردین در فیلم "همای سعادت" محصول مشترک ایران و هند بازی کرد که در این فیلم با بازی در کنار ستارگان هند (سانجیو کومار، وحیده رحمان) بر محبوبیت خود افزود، این فیلم در هندوستان با نام "صبح و شام" به نمایش درآمد.
تهیه و تدوین:
دکتر منوچهر سعادت نوری
*
منابع و مآخذ
نقش اسطوره ای پرنده هما: تارنمای ویکی پدیا/ هما یا مرغ استخوان‌خوار: تارنمای ویکی پدیا/ هما: لغت نامه ی دهخدا (تارنمای پارسی ویکی)/ "همای افسانه ای" در سروده‌های کهن و این زمانه: بسیاری از تارنماها/ باشگاه فوتبال هما: تارنمای ویکی پدیا/ همای دختر بهمن: تارنمای ویکی پدیا/ روستای هُما: تارنمای ویکی پدیا/ کوه هُما: تارنمای ویکی پدیا/ فردین درفیلم "همای سعادت": تارنمای ویکی پدیا
*
همچنین نگاه کنید به
مجموعه ی نامدارترین افسانه ها در تاریخ ایران
*
گزیده ای از نوشتارها
بخش های پیشین مجموعه ی یادداشت ها و نوشتارها و نامه ها
======
