شیر در فرهنگ واژه ها
١ - شیر حیوانی چارپا و درنده از نوع گربه است که آن را به عربی اسد گویند - ژیان ، شرزه ، چیره خران ، برق چنگال از صفات اوست - پستانداری عظیم الجثه و قوی از راسته ٔ گوشت خواران جزو تیره ٔ گربه ها که دارای چنگال های قوی و قدرت عضلانی بسیار و فکین نیرومند است - نوع نر این پستاندار در اطراف سرو گردن دارای یال انبوه است (لغت نامه ی دهخدا)
٢ - گونه ی شیر با نام علمی "پنترا لئو" پستانداری گوشت خوار از خانوادهٔ گربه سانان است. با بدنی بزرگ که وزنش در میان نرها گاه به ۲۵۰ کیلوگرم می رسد. شیر به خاطر بدن بزرگ و هیبت و چالاکیش در هنگام شکار لقب فرمانروا و سلطان جنگل را به خود گرفته است. بیشتر در مناطق ساوانایی آفریقا زندگی می‌کند و تنها تعداد کمی از آن در جنگل گیر در هندوستان یافت می شود. شیرها طعمه‌های گوناگونی را به‌عنوان خوراک اختیار می‌کنند که بیشتر شامل جفت سمان بومی آفریقا و به‌ندرت جانداران بزرگی چون فیل و زرافه می‌شود. با آنکه در گذشته شیرها در آفریقا، خاورمیانه، و جنوب آسیا (از جمله ایران) به فراوانی یافت می‌شدند، امروزه تعداد محدودی از آنها در آفریقا و آسیا باقی مانده‌اند و جمعیتشان به سوی کمتر شدن پیش می‌رود. شیرها ساختار اجتماعی مشخصی دارند که بر پایهٔ تشکیل گروهی به سرپرستی یک تا سه نر و تعدادی ماده به همراه توله‌هایشان است. آنها به صورت گروهی به شکار می‌روند و این کار بیشتر بر دوش شیرهای ماده است. با آنکه شیرهای نر شکار نمی‌کنند اما وظیفهٔ محافظت از گروه و قلمرو آن را بر دوش دارند (ویکی‌پدیا).
٣ - همه ی این نام ها به معنی شیر درنده هستند: اُسامه / حیدر/ اسد/ضِرغام / لیث / ضَیغَم /قَسوَرة /غضنفر در عربی - اَصلان یا ارسلان یا آسلان در ترکی (تارنماهای گوناگون).
٤ - شیر نام برج پنجم از دوازده برج فلکی است (ناظم الاطباء) - برج اسد را نیز گویند (آنندراج).
۵ - شیر نام یکی از دوازده پهلوان ایران است (ناظم الاطباء).
٦ - شیر نام دلاور تورانی که در جنگ منوچهر با سلم و تور سام قارن را از میدان بیرون کرد ولی بدست گرشاسب کشته شد (لغت نامه ی دهخدا).
۷ - شیرویه: شکوهمند و صاحب شأن و شوکت - شجاع و دلیر (ناظم الاطباء)
۸ - شیرویه - شیرو - شیروی: نام پسر خسرو پرویز که پس از وی به سلطنت رسید (لغت نامه دهخدا). قباد دوم یا شیرویه یا کواذ از ۲۴ فوریهٔ سال ۶۲۸ میلادی به مدت چند ماه، پادشاه ساسانی بود. شیرویه پسر خسرو پرویز و مریم دختر موریکیوس، امپراتور بیزانس بود. او علیه پدرش دست به کودتایی خونین زد (ویکی‌پدیا).
زیرگونه های شیر
می‌توان گفت که ۱۲ زیرگونهٔ معاصر شیر شناسایی شده‌است که با هم در ظاهر یال، اندازهٔ بدن، و گسترهٔ پراکندگی تفاوت دارند. با این حال همهٔ این زیرگونه‌ها، زیرگونهٔ واقعی نیستند. از این رو امروزه تنها ۸ زیرگونه پذیرفته شده‌اند: شیر ایرانی که به نام شیر آسیایی، جنوب آسیا، و هندی نیز شناخته می‌شود - شیر بربری که در نواحی کوه‌های اطلس در مراکش و مصر یافت می‌شد و امروزه نسلش در حیات وحش منقرض شده است - شیر غرب آفریقا که در مناطق غرب آفریقا، از سنگال تا جمهوری آفریقای مرکزی یافت می‌شود - شیر شمال شرقی کنگو که در مناطق شمال و شمال‌شرقی کشور کنگو یافت می‌شود - شیر شرق آفریقا که به نام شیر ماسای شناخته می‌شود در شرق آفریقا، از اتیوپی و کنیا تا تانزانیا و موزامبیک یافت می‌شود - شیر جنوب‌غربی آفریقا یا شیر کاتانگا که در جنوب‌غربی قارهٔ آفریقا و کشورهای نامیبیا، بوتسوانا، آنگولا، کنگو، زامبیا، و زیمبابوه زندگی می‌کند - شیر جنوب‌شرقی آفریقا که به نام شیر ترانسفال خوانده می‌شود، در استان ترانسفال در جمهوری آفریقای جنوبی که پارک ملی کروگر را نیز در بر می‌گیرد، یافت می‌شود - شیر دماغه که در حوالی سال ۱۸۶۰ میلادی منقرض شد (تارنمای ویکی‌پدیا).
شیر در جغرافیا
١ - شیر: دهی است از دهستان طبس - صنایع دستی آنجا کرباس بافی (فرهنگ جغرافیائی ایران ج ٩).
٢ - شیر: ناحیه ای است بزرگ از دیلمان (حدود العالم).
٣ - چم شیر: دهی است از دهستان کام فیروز بخش اردکان شهرستان شیراز - جلگه ای است با هوای معتدل - محصولش غلات و برنج - شغل اهالی زراعت و راهش مال رو است (فرهنگ جغرافیایی ایران ج ٧).
٤ - عجب شیر: یکی از شهرهای جنوبی استان آذربایجان شرقی و مرکز شهرستان عجب شیر است (ویکی‌پدیا).
۵ - پنج شیر: قریه ای است در استان فارس (تارنمای استان فارس).
٦ - ده شیر: روستایی از توابع بخش مرکزی شهرستان تفت در استان یزد است. براساس سرشماری مرکز آمار ایران در سال ۱۳۸۵، جمعیت آن ۱۳۳۲ نفر (۳۷۷خانوار) بوده‌است (ویکی‌پدیا).
٧ - شیرگاه: مرکز بخش شیرگاه شهرستان سوادکوه در استان مازندران است که از جنوب به شهرهای زیرآب و پل سفید و از شمال به شهرستان قائم شهر راه دارد. این شهر همچنین از سمت راست به شهرستان ساری و از سمت غرب به شهرستان بابل راه دارد. شیرگاه پر از جاذبه های طبیعی و گردشگری مانند سد سنبل رود ، جنگل های زیبا و چشم نواز ، آبشار های مرتفع و دو رودخانه تلار و نارنج بن می باشد (ویکی‌پدیا). شیرگاه نام تاریخی دارد و به گفته ای شهر شیر ها و گاو و شیر خوراکی بوده است و هر از گاهی نبردی در میان شیر و گاو به دست مردم این شهر صورت می گرفت (وبلاگ مازندران تپورستان طبرستان).
٨ - ولایت پنجشیر: در شمال افغانستان واقع است. مرکز این ولایت شهر بازارک است (ویکی‌پدیا).
٩ - بهمنشیر (شکل فارسی امروزی نام پهلوی وهمن اردشیر): نام کنونی یکی از شاخه‌های رود کارون در استان خوزستان است. رود کارون پس از رسیدن به شهر خرمشهر به دو شاخه تقسیم می‌شود، شاخه نخست به سوی اروندرود در مرز ایران و عراق رفته، و پرآب‌ترین دهانه یا بهمنشیر، در امتداد اروندرود به خور بهمنشیر و سپس به خلیج فارس می ریزد. درازی رود بهمنشیر حدود ۹۰ کیلومتر، عرض آن ۶۰۰ متر و عمق آن حدود ۴ متر است (ویکی‌پدیا).
١٠ - محله ی بهمنشیر: در شهر آبادان، بهمنشیر محله‌ای است که کارگران شرکت نفت در آن زندگی می‌کردند(ویکی‌پدیا).
١١ - شیروان: مرکز شهرستان شیروان و دومین شهر بزرگ و مهم استان خراسان شمالی است. جمعیت این شهر در سرشماری سال ۱۳۸۵ مرکز آمار ایران برابر با ۸۲۷۹۰ نفر بوده‌است. نام شیروان منسوب به نقش شیری است که شکل و شمایل آن در دامنه ی کوهی که در فاصله چند کیلومتری جنوب شهر وجود دارد مشاهده می‌گردد. این کوه به شیرکوه نیز معروف است. سنگهای تشکیل دهنده ی شکل شیر با دیگر سنگهای کوه‌های جنوب شهر، ازنظر جنس، نوع و رنگ متفاوت است و باعث می‌شود که هر بیننده‌ای این وجه تمایز را به وضوح مشاهده کند (ویکی‌پدیا).
شیر در تاریخ
١ - برای قرن های پیاپی شیر نشان کشور ایران بوده است (بیشتر کشور ها یک جانور را به عنوان سمبلی از کشور خود استفاده می کنند. مثلا نماد کشور آمریکا عقاب و یا سمبل کشور چین خرس پاندا است) - در زمان اردشیر ساسانی شکار شیر در ایران ممنوع گردید. چرا که شیر نمادی از کشور و مردم ایران بود. اما نقش خورشید برای اولین بار در زمان خوارزمشاهیان یا سلجوقیان بعد از اینکه خورشید بر روی سکه ها نقش بست، بعد از مدت کوتاهی بر روی پرچم نیز نقش بست. نشان شیر نیز بعدا در پرچم ایران ظاهر شد. سلطان محمود غزنوی به دلیل دلبستگی به شکار شیر دستور داد نقش و نگار یک شیر بر روی پرچم ایران قرار گیرد و از آن پس هیچگاه تصویر شیر به جز دوران بسیار کوتاهی در زمان صفویان از روی پرچم ایران برداشته نشد. پرچم شیر و خورشید در زمان نادر شاه افشار به شکل کنونی خود درآمد و در تمام حکومت های بعدی ظاهر خود را حفظ کرد تا زمان انقلاب ۵٧ در ایران (لغت نامه ی دهخدا)
٢ - بگفته ی شاپور شهبازی قدیمی‌ترین پرچم شیر و خورشید دار شناخته شده به سال ۸۲۶ هجری قمری (حدود ۱۴۲۳ میلادی) همزمان با دورهٔ تیموریان بر می‌گردد. این پرچم در مینیاتوری از شاهنامه ی شمس الدین کاشانی به تصویر کشیده شده‌است (تارنمای ایرانیکا).
شیر در فرهنگ و هنر
١ - در فرهنگ عامه مردم ایران ، شیر نماد دلاوری قدرت است (تارنماهای گوناگون)
٢ - حکما تن مرد را تشبیه کرده اند به خانه ای که اندر آن خانه مردی و خوکی و شیری است (لغت نامه ی دهخدا).
٣ - به شیر این جانور با ابهت از دیرباز تا کنون در فرهنگ و ادبیات ملل گوناگون جهان توجه شده است. نگاره های غار در لاسکو ی فرانسه نخستین نقاشی‌های یافت شده از شیر در جهان است که مربوط به ۱۷۰۰۰ سال پیش می باشد. تصویر شیر از دیرباز در فرهنگ ایرانی نمایندهٔ شاهی و پادشاهی بوده و اشاره به آن در طول تاریخ در سنگ نگاره های تخت جمشید و پرچم ایران دیده می‌شود (ویکی‌پدیا).
٤ - مجسمه ی شیر سنگی: از یادمان‌های دوره ی اشکانی در شهر همدان است که در انتهای خیابان ۱۲ متری سنگ شیر و در وسط میدان مربع شکلی به همین نام قرار گرفته‌است. تپه‌ای که در حال حاضر مجسمه شیر سنگی بر روی آن واقع شده تپه ی باستانی است زیرا تابوت متعلق به دوره ی اشکانی ازآن محل کشف شده و فعلاً در موزه ی تپه هگمتانه نگهداری می‌شود. این مجسمه به همراه قرینه اش ابتدا در دروازه ی شهر همدان قرار داشته‌است و اعراب به هنگام فتح همدان آن را باب الاسد به معنی دروازه شیر نامیده‌اند. در سال ۳۱۹ قمری نیز که دیلمیان همدان را به تصرف خود در آوردند دروازه شهر را به کلی تخریب کردند. مردآویج دیلمی قصد داشت یکی از آنها را به ری منتقل نماید ولی چون موفق نشد پنجه‌های یکی از شیرها را شکست و دیگری را به طور کامل تخریب نمود مجسمه آسیب دیده تا سال ۱۳۲۸ هجری شمسی بر روی زمین افتاده بود تا اینکه مهندس سیحون طراح و معمار آرامگاه بوعلی آن را در محل فعلی نصب کرد (تارنمای گزیده ای از نوشتارها).
۵ - تاکسیدرمی نمونه ای از شیر ایران در موزه ی دربند نگهداری می شود. گچبری نقش شیر و خورشید نیز بر پیشانی دیواره ی ضلع شمالی ایوان کوشک احمدشاهی به چشم می‌خورد. کوشک احمدشاهی اواخر دوره ی قاجار جهت خوابگاه ییلاقی احمدشاه در میان باغ نیاوران با مساحتی بالغ بر ٨٠٠ متر بنا شد (تارنماهای گوناگون).
٦ - گزارش مصور "شیر در فرهنگ ایران"
http://www.trekearth.com/themes.php?offset=1&thid=7971
شیر در ضرب المثل ها و اصطلاحات فارسی
١ - شیر بی دم ّ و سر و اشکم: کنایه از امر محال است. ٢ - شیر خدا: اسداﷲ الغالب/ لقب حضرت علی بن ابیطالب است. ٣ - شیر سیستان: کنایه از رستم است. ٤ - از شیربچه هم شیر آید. ۵ - شیر را که اسیر کنند تدبیر زنجیر کنند. ٦ - جای شیران شغالان لانه دارند. ٧ - شیر بیشه نر و ماده ندارد (شیر شیر است اگر ماده اگر نر باشد). ٨ -هر که او شیر بود سست نگردد به تبی. ٩ - شیر زن: زن دلاور و شجاع و دلیر. ١٠ -شیر تو شیر: بی نظم, بی قانون, بی انظباط. ١١ - مثل شیر برفی: نمودی دروغین (ما همه شیران ولی شیر علم). ١٢ - گربه شیر است در گرفتن موش/ لیک موش است در مصاف پلنگ. ١٣ - شیر هم شیر بود گرچه به زنجیر بود. ١٤ - که بازی نیست با شیر شکاری. ١۵ - شیر گردیدن - شیرشدن: چون شیر زورمند و دلیر و شجاع گشتن (منابع گوناگون).
کتاب ها و شيرها
١ - کتاب الاغ ها از شيرها خوشبخت ترند: نوشته ی محمد احتشام - تعداد صفحه: ١٦٠ - چاپ ١٣٨٨ (تارنمای گوگل).
٢ - کتاب شیر و آهو و روباه حیله‌گر: نوشته ی حمیدرضا صبوری - موضوع: داستان های حیوانات - چاپ ١٣٨٨ (تارنمای ویستا).
٣ - کتاب شیر و گربه: نوشته ی فرشته رامشینی - موضوع: داستان های حیوانات - چاپ ١٣٩١ (تارنمای نمایشگاه بین المللی کتاب تهران).
٤ - شیر پنجشیر: نگارش و ویرایش مصطفی مسعودی - موضوع: زندگینامه ی شاه مسعود (تارنمای گوگل).
شيرها در کتاب ها
١ - در آيات قرآن ترادف, موضوع آن جدايى استعمال است; از باب مثال, واژه هاى أسد و حيدرة و ليث هر سه به معناى شير هستند, ولى در جاهاى گوناگون به كار مى روند, حال آن كه تأكيد در جايى است كه دو لفظ با هم استعمال مى شوند (تارنمای معارف قرآن).
٢ - «از این جهت شیری از جنگل ایشان را خواهد کشت و گرگ بیابان ایشان را تاراج خواهد کرد و پلنگ بر شهرهای ایشان به کمین خواهد نشست و هرکه از آنها بیرون رود دریده خواهد شد زیرا که تقصیرهای ایشان بسیار و ارتدادهای ایشان عظیم است»: (انجیل عهد عتیق، کتاب ارمیاء).
٣ - «پس من برای ایشان مثل شیر خواهم بود و مانند پلنگ به سر راه بر ایشان حمله خواهم آورد و پرده دل ایشان را خواهم درید و مثل شیر ایشان را خواهم خورد و حیوانات صحرا ایشان را خواهد درید»: (انجیل عهد عتیق، کتاب هوشع نبی).
٤ - «روباه به درِ خانه ِ خویش چندان قوت دارد که شیر به در خانه کسان ندارد»: کتاب مرزبان‌نامه (مرزبان‌نامه کتابی است در اصل به زبان مازندرانی، نوشتهٔ اسپهبد مرزبان بن رستم بن شهریار بن شروین بن رستم بن سرخاب بن قارن. بعدها سعدالدین وراوینی آن را از زبان طبری به فارسی دری نقل کرد).
۵ - «گرگ با بره سکونت خواهد داشت و پلنگ با بزغاله خواهد خوابید و گوساله و شیر و پرواری باهم و طفل کوچک آنها را خواهد راند و گاو با خرس خواهد چرید و بچه‌های آن ها باهم خواهند خوابید و شیر مثل گاو کاه خواهد خورد»: (انجیل عهد عتیق، کتاب اشعیاء نبی).
شیرها و سروده ها
نخوانند بر ما کسی آفرین/ چو ویران بود بوم ایران زمین
دریغ است ایران که ویران شود/ کنام پلنگان و شیران شود: فردوسی
ما همه شیران ولی شیر علم/حمله‌شان از باد باشد دم به دم
حمله شان پیدا ست و ناپیدا ست باد/ آنک ناپیدا ست هرگز گم مباد: مولوی
در مملکت چو غرش شیران گذشت و رفت/ این عوعو سگان شما نیز بگذرد
زین کاروانسرای بسی کاروان گذشت/ ناچار کاروان شما نیز بگذرد: سیف فرغانی
حمله ی روبه مزاجان ، شیر پرچم را زدود/ همزمان ، خورشید عالمتاب را گم کرده ام
آن اهورا سرزمین شد مرکز تزویر و ظلم/ سرگریبان مانده ا م ، آداب را گم کرده ام
مازیار و بابک و سهراب را گم کرده ام/من یک انسانم که عمری خواب را گم کرده ام
دکتر منوچهر سعادت نوری
برای آگاهی از متن کامل شیرها و سروده ها نگاه کنید به:
http://saadatnoury.blogspot.ca/2015/01/blog-post.html
Lion: In a Chain of Notes, Quotes, and Poems
Abstract: The lion (Panthera leo) is one of the five big cats in the genus Panthera and a member of the family Felidae./A Picturesque Report on "Lions in Persian Culture"/ Chain of Poems on Lion composed by Ferdowsi, Rumi, Saif-e Forghani, and this author.
Manouchehr Saadat Noury, PhD
http://iranian.com/posts/lion-in-a-chain-of-notes-quotes-and-poems-43960
گزیده ای از نوشتارها
http://msnselectedarticles.blogspot.ca/2015/01/blog-post_10.html
بخش های پیشین مجموعه ی یادداشت ها و نوشتارها و نامه ها
http://msnselectedarticles.blogspot.ca/2014/03/blog-post_8004.html
