در بررسی تاریخ هزاره ی اول پیش از میلاد تا زمان استقرار دولت قدرتمند و آریایی "ماد" و در دهه ی آخر قرن هفتم پیش از میلاد در بخش وسیعی از شمال، غرب، جنوب غربی و قسمتی از جنوب فلات ایران با نام مردمان و قوم هایی، چون گوتیان یا گوتی‌ها، مانائی، سکاها، کاسپی‌ها، ایلامی ها و اوراتورها برخورد می شود. در این میان گوتیان در کنار لولوبی ها، میتانی‌ها، ایلامی ها، کاسپی ها از جمله ساکنان کهن فلات ایران به شمار می‌رفته‌اند.
گوتیان یا گوتی‌ها
گوتیان یا گوتی‌ها نام مردمانی بوده‌است که در بین هزاره سوم و دوم پیش از میلاد در شرق و شمال غربی منطقه لولوبی (در منطقه آذربایجان و کردستان) می‌زیسته‌اند و به عبارت دیگر گوتی‌ها در ماوراء کو ه‌های زاگرس می‌زیسته‌اند. نقش برجسته معروف «هورین شیخان» در «بالا برود» دیاله شناخته شده‌است. که از لحاظ شکل ظاهر شبیه کردان منطقه زاگرس است . . از دیگر آثار مربوط به گوتی‌ها سر مجسمه مفرغی به دست آمده در همدان است که آن را به یکی از شاهان گوتی در پایان هزاره دوم قبل از میلاد زیسته، نسبت می‌دهند.
پیشینه ی تاریخی گوتیان: در هزاره اول قبل از میلاد، همه اورارتوییان و مردم ماننا و ماد را گوتی می‌نامیدند. فقط گاهی در کتیبه‌های سارگن دوم، مادهای ایرانی زبان از گوتیان مشخص و ممتاز گشته‌اند. گوتیان در قرن بیست و سوم قبل از میلاد و زمان سلطنت (نارام سوئن) پادشاه اکد، در صحنه تاریخ پدید می‌آیند. طبق روایات بعدی اکدی، (نارام سوئن) ظاهراً در اواخر سلطنت خویش ناگزیر با گوتیان جنگید و در ضمن پیکار با ایشان از پای درآمد. مسلماً گوتیان در آن زمان سطح تکامل نیروهای تولیدی شان نسبتاً پست بود و ظاهراً در دوره بدوی زراعت و محتملاً، مادرشاهی و تمدن و فرهنگ (عهد سفال ملون) می‌زیستند و معلوم نیست که مع‌هذا چگونه توانستند لشکریانی را که به ظن اقوی از آن مقتدرترین دولت آن زمان بودند، تارومار کنند؟ در این پدیده چیزی که شگفتی برانگیزد وجود ندارد، زیرا با وجود این که ناحیه میاندورود به سبب حاصلخیزی فوق العاده خاک خویش در طریق تکامل جامعه طبقاتی گام‌های سریع برداشته بود، با این حال هنوز دوره اولیه مفرغ را می‌گذراند و لشکریان اکد که اکثراً از داوطلبان بوده سلاح شان بسیار بدوی بود (کلاهخود مسین، کمان و تبرزین و بس). چنین اسلحه‌ای بر سلاح‌های گوتیان چندان امتیازی نداشت
لولوبی‌ها
لولوبی‌ها در بخش وسیعی از کنار رود دیاله (واقع در استان دیاله یا دیالی از استان های شرقی عراق کنونی) تا دریاچه ی ارومیه استقرار داشته اند که در کتیبه‌های آشوری از یکی از حکمران‌های آنها به نام « زاموا » یاد شده است. آنها از بومیان منطقه ی زاگرس بوده اند که همواره با آشوری‌ها می جنگیدند. از این قوم کهن در «سر پل ذهاب» نقشی از یک حکمران به نام « آنو با نی نی » وجود دارد و از مهمترین ویژگی‌های این نقش تصویر اولین نفر از شش شخصیت کنده شده در زیر تصویر است که لباس و کلاه آنها به طور کامل همان است که در نقش برجسته های تخت جمشید، شخصیت‌ها و افسران مادی در بردارند. به عبارت دیگر در طول نزدیک به دو هزار سال، فرهنگ بخش وسیعی از فلات ایران در زمینه ی هنر پوشاک تداوم داشته و این کتیبه نشان می‌دهد که لباس مادی‌ها شبیه لباس لولوبی‌ها بوده است
بنا بر گزارش تارنمای ویکی‌پدیا: قوم لولو یا لولویان قومی باستانی در ایران بودند که از حدود ۴۰۰۰ سال پیش از میلاد در سرزمینی واقع در استان کرمانشاه و قسمتهایی از کردستان و آذربایجان سکونت داشتند و بیش از دو هزار سال در این نواحی زیستند. لولوبیان در اواخر دوران خود دارای حکومت شده و با برخی از همسایگان خود در جنگ بوده اند. برای نخستین بار، "نارام سین" نوه ی "سارگون" از شاهان "اکد"، در قرن ۲۳ پیش از میلاد در کتیبه ای از لولوبی‌ها یاد کرده و شرح پیروزی خود بر آنان را نوشته است. این کتیبه بعدها و در سال ۱۲۰۰ پیش از میلاد، توسط "شوتروک ناهونته" پادشاه مقتدر ایلام، به شوش انتقال یافت و شرحی بر آن افزوده شد
میتانی‌ها
این قوم در هزاره ی دوم پیش از میلاد در قسمت غرب ایران از موقعیت برجسته برخوردار بوده‌اند در حدود ۱۵۰۰ پیش از میلاد، دولتی قدرتمند که از دریای مدیترانه تا کوه های غربی آذربایجان و زاگرس امتداد داشته است، تشکیل می‌دادند. سپس آنان شمال بین النهرین را به سرزمین خود افزودند. پایتخت آنان منطقه « آرپ خا » در نزدیک کرکوک در شمال عراق کنونی بود. میتائی‌ها را آریائی دانسته‌اند. آنها مدتی با قوم هوری (هوریانی) ممزوج شدند و امپراتوری میتانی را تشکیل دادند. آنها قسمتی از منطقه ی زاگرس را که متعلق به قوم گوتی بود به حوزه ی حکومتی خود اضافه کردند. آنها با دولت مصر متحد شدند و بعضی از فراعنه با دختران میتانی ازدواج کردند. الواح و آثاری که در « اورگان تپه » در جنوب کرکوک به دست آمده است از قوانین مدنی این قوم گواهی می‌دهد
بنا بر گزارش تارنمای ویکی‌پدیا: تمدن میتانی یکی از تمدن های باستانی هورانی در غرب ایران و شمال میانرودان و جنوب آناتولی (ترکیه کنونی) بوده است. میتانی‌ها که مردمانی با زبان هوری، زبانی غیر سامی و هندواروپایی در شمال میانرودان بودند، توسط طبقه‌ای از اشراف با ریشهٔ هندوایرانی متحد گشته و قدرت خود را در جنوب ترکیه و شمال سوریه و عراق امروزی در هزارهٔ دوم پیش از میلاد مسیح گسترش دادند. خاندان شاهی میتانی بعد از کاسی‌ها که بابل را گشوده و در سده‌های ۱۲ تا ۱۵ پیش از میلاد در میانرودان فرمانروایی کردند از نخستین طلایه‌داران مهاجران آریایی در خاورمیانه محسوب می‌شوند که در هزارهٔ دوم پیش از میلاد در مرزهای شمالی رود فرات در سوریه حکومت می‌کردند. نام و القاب شاهزادگان میتانی مانند «دارندهٔ اسب بلند»، آشکارا نژاد و چهرهٔ آریایی آن ها را معلوم می‌دارد. تمدن میتانی، تحت نفوذ فرهنگ هندو-آریایی بود و در فهرست خدایان میتانی، نام چهار خدا (میترا، ورونا، ایندرا، نستیا) ذکر شده که اسم های هندو-آریایی دارند و این اسامی در ریگ ودا (مجموعه ی سرودهای مذهبی هندو به زبان سانسکریت ودایی) هم ذکر شده است
کاسی ها یا کاسیت ها
این قوم ابتدا در جنوب غربی دریای کاسپین (خزر) و سپس در دامنه ی زاگرس ساکن شدند. مردمان ناحیه لرستان کنونی از بازماندگان کاسی‌ها هستند. طبق نوشته های آشوری، هگمتانه (همدان) را آشوری ها قبل از مادها «کارا - کاسی» به معنای شهر کاسیان می نامیدند. همچنین نام شهرهای قزوین، کاشان و دریای کاسپین را برگرفته از نام این قوم می دانند. وسعت منطقه ی حضور کاسی‌ها در بخش های غربی ایران تا همدان امتداد داشته است. در زمینه ی عنصر نژادی کاسی‌ها و پیوندشان با آریایی‌ها نظریات مختلفی وجود دارد. برخی آنان را آریائی و برخی دیگر جزیی از اقوام آسیائی می دانند. عده‌ای از باستان‌شناسان کاسی‌ها را هند و اروپایی دانسته‌اند. برخی کاسیان را شعبه‌ای از «کاسپین» ها می‌دانند و عده‌ای معتقدند کاسیان همان قومی بودند که «کاشیان» را در کاشان فعلی به وجود آورده اند. برخی معتقدند کاسپین‌ها از دو قوم تشکیل می‌شده است. اول کاسپی‌های قزوین و دوم پین ها (فین ها) که اجداد مردم فین را در جوار شهر کاشان تشکیل می‌دهند و فین مرکز ثقل تمدن سیلک بوده است
بنا بر گزارش تارنمای ویکی‌پدیا: کاسیان یا کاسی‌ها قومی باستانی بوده اند که محل سکونتشان در ازمنهٔ قدیم تا فتح ایران بدست اسکندر مقدونی کوه های زاگرس بوده است. گواه وجود قوم کاسیان قریب پنجاه کلمه و نام خاص است که با ترجمه ی " اکدی " در متون آشوری و بابلی محفوظ است و همچنین مقداری اسامی خاص که در اسناد تجاری و اقتصادی بابلی باقی مانده و کتیبه های شاهان کاسی مانند " آگوم دوم " مربوط به هزارهٔ دوّم پیش از میلاد است. کاسیان قبایلی بودند کوهستانی و پیشهٔ دامداری داشتند و به زبانی که با ایلامی قرابت داشت سخن می‌گفتند. در کتاب لرستان و تاریخ قوم کاسی به نقل از راولینسون آمده «واژهٔ کاسی به شکل کوسایورلیی بوده و در زمان اسکندر یونانیان آن را به مردم زاگرس و درهٔ سیمره اطلاق می‌کرده‌اند». اصالت لرها نیز ممکن است به ایلامیان و کاسیت‌ها برسد.
اوراتوها
سرزمینی که از اوایل قرن ششم قبل از میلاد «ارمنستان» نامیده می‌شد. قبل از آن تاریخ، کشور «وان» یا آرارات نام داشت و تمدن آن گرفته شده از تمدن‌های آشور و بابل بوده‌است. در کتیبه‌های آشوری نام این اقوام را «اورارتو» در تاریخ هردوت «آلارود» آمده است و در تاریخ به نام دولت وان یا آرارات یاد می شود. که هنوز کوهی در شمال غربی ایران است که برگرفته شده از اورارتو می‌باشد که به آن آرارات می گویند. قوم اورارتو پیش از قرن ششم پیش از میلاد و آمدن ارمنی‌ها در آن نواحی سلطنت می‌کرده‌اند و کشور ایشان میان سه دریاچه روان، ارومیه، گوگچه بود. پایتخت ایشان در محل وان و توپراق قلعه بود و پیش از آن که رامنه به این نواحی مهاجرت کنند، اورارتوها تمدن عالی و درخشان داشته‌اند. بعدها اورارتو مرکز حکومت قوم ارمنی شد که آریائی بودند
تمدّن اورارتو: که بر پایه انجیل به آن پادشاهی وان و نیز پادشاهی آرارات گفته می‌شود، نام تمدّنی در عصر آهن است. از نقطه نظر گستره جغرافیایی، این تمدن در اطراف دریاچه ی ارومیه، دریاچه ی وان و همچنین بر بلندی های ارمنستان قرار داشته است. مردم اورارتو از نیاکان گرجی‌ها و ارمنی‌های باستان منطقه بوده اند و از حدود ۱۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح، تا ۶۰۰ سال پیش از میلاد بر این منطقه حکمرانی داشته اند
مانائی‌ها
مانائی‌ها از اقوام صاحب نام و نشانی بودند در ناحیه «مادآتروپتن» یا آذربایجان کنونی در سده‌های نخستین هزاره اول پیش از میلاد تا زمانی که جزیی از دولت بزرگ ماد گردیدند، از جمله دولت‌های منطقه‌ای به شمار می‌رفتند. آنها مخلوطی از مهاجران بومی قفقاز و آریائی بودند که در جنوب شرقی دریاچه ارومیه تا حدود جنوب غربی خزر، به ویژه بین حدود مراغه تا بوکان و سقز امروزی سکونت داشتند. بین مانائی‌ها و اهالی اوراتو پیوندهای فرهنگی و سیاسی و در پاره‌ای وقت‌ها دیگری وجود داشت. مانائی‌ها، هم از نظر اقتصادی، هم از نظر آفرینش‌های هنری، صاحب توان و رشد فرهنگی والایی بودند. به همین دلیل در زمان حکومت قدرتمند ماد، سرزمین مانا به اعتباری قلب و مهمترین کانون فرهنگ و تمدن امپراتوری ماد را در برگرفت زبان مانائی‌ها با مادها از یک ریشه بود. هرتسفلد باستان‌شناس معروف پس از مطالعه تخت‌جمشید می‌نویسد که مادی‌ها، مانائی‌ها و سیمری‌ها متعلق به یک فرهنگ بوده و حتی پارا جلوتر گذاشته با سکاها دارای فرهنگ مشترک می‌دانند
پادشاهی مناها: مَنّائیان (مانناها) قومی بودند که حکومتی را در آذربایجان و جلگه جنوبی دریاچه ی ارومیه تشکیل داده و از قرن هشتم قبل از میلاد تا قرن ششم قبل از میلاد بر این سرزمین حکومت می‌کرده‌اند. این دولت از فرصت مبارزه میان دول آشور و اورارتو استفاده کرد و بر قدرت خود افزود. پادشاهی مناها که در آن مقطع زمانی متحد آشور بود، بدست مادها (در حدود ۶۱۶ پ. م) قبل از حمله ماد ها به آشور (۶۱۴ پ. م) از میان رفت
ایلامی ها
برای آگاهی بیشتر در مورد ایلامی ها نگاه کنید به "ایلامی های آریایی" نوشتاری از همین نگارنده در بخش منابع و مآخذ
قوم خزرها
دریای خزر از نام قومی بنام خزرها گرفته شده است. خزرها مردمانی از ترک های آسیای مرکزی بودند که در اطراف مغولستان و شمال دریاچه ی آرال زندگی می کردند و در سده های هفت و هشت میلادی به اطراف دریای شمال ایران مهاجرت نموده و حکومت ستمکار و زور گویی داشتند. این قوم چندین سده بر سراسر جلگه های ساحل جنوبی دریای کاسپیان که مناطقی سبز و خرم با طراوت و حاصلخیز بوده است به زور گویی و باج خواهی ادامه دادند. بعد ها در حرکت به سمت استپ های روسیه و غرب دریای کاسپیان به دست قبایل تاتار و روس ها منقرض گشتند. اینان اسم دریای کاسپیان را به د ریای خزر تغییر دادند
سایر مردمان و اقوام ایران باستان
اقوام بزرگی که دولت‌های موجود در ایران کمتر می توانستند بر آنها سلطه پیدا کنند عبارت بودند از تیپورها (مازندرانی ها) و آمارادها در بخش‌هائی از مازندران و کادوسیان در گیلان
تیپورها: بنا بر گزارش تارنمای ویکی‌پدیا: طبرستان، تبرستان، تپورستان یا تپوران به بخشی از سرزمین های میان کوه های البرز و دریای مازندران گفته می‌شده است. نام طبرستان معرب نام تپورستان بوده و به پیشینه اسکان قوم تپور یا تیپورها، یکی از قبایل ایرانی تبار دوران باستان و یکی از طوایف سکاها بازمی گردد.
آمارادها: آمارد، اَمارد، یا مارد (به زبان سکایی: آمارد، به زبان پهلوی: آمویی)، نام یک تبار باستانی آریایی است که در شمال ایران، به‌ویژه از رودبار تا آمل و در کرانهٔ سفیدرود، زندگی می‌کرده اند. آماردها، مردمی جنگجو و خودپا و به گفتهٔ ریچارد فرای (ایران‌شناس برجسته آمریکایی و استاد دانشگاه هاروارد)، آملی کورت (تاریخ نگار و متخصص تاریخ خاور نزدیک اهل بریتانیا) و کریستوفر برونر (مدرس زبان‌ها و ادیان ایرانیِ در دانشگاه کلمبیا در)، آریایی بوده اند، آمارادها به مردمان داهه پیوند داده شده اند. داهه‌ها، داهان، قوم داه یا دَهه که بعدها دَهستان نامیده شده، گروهی از مردمان ایرانی‌تبار و گروهی از تیره سکاها بوده‌اند. نام شهر امروزی آمل برمی‌گردد به زندگی آنان در آن گستره. همچنین آن ها در دو آمل جای داشته‌اند، یکی در مازندران و دیگری در گسترهٔ آمودریا. نام «آمل» و «آمودریا»، از آماردها گرفته شده و نام گذشتهٔ سفیدرود در گیلان نیز، «آمرد» بوده است. زمانی آماردها با اسکندر مقدونی جنگیدند، و زمانی به دست فرهاد یکم، به سوی قفقاز کوچانده شدند. از بازمانده های برجستهٔ تاریخی ایران که با مردم آمارد پیوند دارند، تپهٔ مارلیک و تخته سنگ های هرازرود است و هنر پیشرفتهٔ سفالگری و زرگری آماردها را در آنجا می‌توان دید
کادوسیان: مردمانی بودند که در دورهٔ باستان در گیلان و آذربایجان می زیسته‌اند. به نظر رودیگر اشمیت در دانشنامهٔ ایرانیکا، آنها از اقوام ایرانی تبار بودند. به‌گفتهٔ استفان بیزانسی، کادوسیان در بین دریای خزر و دریای سیاه سکونت داشتند و بنا بر گفتهٔ استرابو، در کرانهٔ جنوب غرب دریای خزر و جنوب رود ارس، بین آلبانی در شمال و ماردی در شرق یعنی در بخش کوهستانی پیرامون پاراچوآتراس می‌زیستند. در منابع یونانی و رومی بین سال های ۳۰ و ۶۴۰ میلادی سرزمین کادوسیان بین ماد و کوه چوآتراس (پاراچوآتراس) یاد شده است. نام های این کوه در معانی سنسکریتی آن محل تیرانداز و تیر اندازی، یاد آور کوه رویان (محل تیراندازان) است که آرش اساطیری تیر معروف خود را از آنجا پرتاب کرده است. برای آگاهی بیشتر در مورد آرش اساطیری نگاه کنید به «منظومه ی آرش کمانگیر» سروده ی سیاوش کسرایی در بخش منابع و مآخذ
نگارش و تدوین
دکتر منوچهر سعادت نوری
*
منابع و مآخذ
اقوام و قبایل ایران باستان: تارنمای دانشنامه ی رشد/ دولت آریایی "ماد" در لغت نامه ی دهخدا: تارنمای پارسی ویکی/ پیشینه ی تاریخی گوتیان: تارنمای ویکی‌پدیا/ قوم لولو یا لولویان: تارنمای ویکی‌پدیا/ تمدن میتانی: تارنمای ویکی‌پدیا/ کاسیان یا کاسی‌ها: تارنمای ویکی‌پدیا/ قوم خزرها: تارنمای کاسپیان/ تمدّن اورارتو: تارنمای ویکی‌پدیا/ پادشاهی مناها: تارنمای ویکی‌پدیا/ ایلامی های آریایی: تارنمای گزیده ای از نوشتارها/ تیپورها: تارنمای ویکی‌پدیا/ آمارادها: تارنمای ویکی‌پدیا/ کادوسیان در گیلان و آذربایجان: تارنمای ویکی‌پدیا/ کادوسیان در منابع یونانی و رومی: تارنمای تاریخ ما/ منظومه ی آرش کمانگیر: تارنمای ایران بوم
*
گزیده ای از نوشتارها
https://msnselectedarticles.blogspot.com/2019/04/blog-post_29.html
بخش های پیشین مجموعه ی ایرانیان درپهنه ی سرزمین نیاکان آریایی
========================
