ایرانیان در پهنه ی سرزمین نیاکان آریایی: ۸۲ - نظریاتی در مورد ایلامیان و تمدن ایلامی

نکاتی پیرامون ویژگی های ایلام و ایلامیان
ایلام (به فارسی باستان: اووْجه، هووجه)، نام یک تمدن است که بخش بزرگی از جنوب غربی فلات ایران را در ۲۷۰۰ پیش از میلاد در بر می‌ گرفت ولی در دورهٔ هخامنشیان به منطقه ی جغرافیایی شوش تقلیل یافت. ایلامیان کشورشان را «هَلتَمتی» به‌ معنی «سرزمین خدا» می ‌خواندند، اکدیان  آن را «اِلامتو» می ‌گفتند و سومریان آن را کشور «بالا و مرتفع» می ‌خواندند. در ۲۷۰۰ پیش از میلاد، نخستین پادشاهی ایلام در شوش در جنوب غربی ایران تشکیل شد. سفالینه ‌های نقاشی شده متعلق به حدود ۳۵۰۰ پیش از میلاد در شوش، بیانگر دوره‌ای پیشرفته از طرح‌ های هندسی، ایجاد سبک خاص از انسان و شکل ‌هایی از جانوران در آنها می باشد. حدود ۲۷۰۰ پیش از میلاد پادشاهی ایلام به پایتختی شوش تشکیل گردید. همچنین حدود ۲۰۹۴ تا ۲۰۴۷ پیش از میلاد ایلام توسط "شولگی" پادشاه دوم سلسله ی "سوم اور" تسخیر گردید و بعداً در سال ۲۰۰۴ پیش از میلاد سلسله ی سوم اور توسط ایلام واژگون ‌شد. در سال ۶۳۹ پیش از میلاد آشور بانیپال شاه آشور، ایلام را شکست داد و شوش را غارت کرد. پس از این جنگ، ایلام هرگز به عنوان یک قدرت مستقل ظاهر نگردید. ایلامیان از آغاز دوره پیش ا‌یلامی تا پایان دوره ایلام نو، حدود ۲۶۶۱ سال در جنوب غربی ایران زندگی و حکومت کردند
شناخت "ایلامیان"  از دانش و فرهنگ و هنر
همانگونه که در بخش ۴۷ همین مجموعه اشاره شد: "نخستین جایگاه دانش و فرهنگ و هنر در جهان باستان درگذشته های دور، ایلام و بابل و مصر بود که در آن میان، "ایلام" اهمیت ویژه ای داشت. ایلام نخستین دولتی بود که بازرگانی و تجارت را پدید آورد و این کار نیز موجب پیشرفت دانش های کاربردی چون کاشی سازی و شیشه گری شد و این ها از جمله هنر هایی هستند که ایرانیان در آن مهارت داشتند و در واقع ایرانیان نخستین کسانی بودند که این هنرها را پدید آوردند".
بخش های گوناگون سرزمین ایلام و حدود امپراتوری ایلامیان
سرزمین ایلام را بر اساس کتیبه های آن قوم و کتیبه های کورش و داریوش، سرزمین "انشان" یا "انزان" می شناسند که شامل سه قسمت بوده است. قسمتی را  "هلتمتی" می خوانده اند و قسمت دوم  را "انشان' یا "انزان" و بخش سوم را به مناسبت شهر شوش و جلگه ای بودن آن "انزان سوسونکا" می نامیده اند. ایلام بزرگ در اوج قدرت  حکومتی به وسعت یک  امپراتوری بوده که علاوه بر پوشش اکثر بخش های سرزمین ایران، بخش هایی از بین النهرین و سوریه را  نیز در بر می گرفته است. اما در مورد محدوده ی قلمروی ایلامیان هیچ نقشه ی دقیقی وجود ندارد
آیا "ایلامیان" آریایی تبار بوده اند؟
بنا بر نوشتاری پیرامون "تمدن ایلام" در تارنمای آرتیاس: "مهمترین و جنجال بر انگیز ترین سوالی که در مورد ایلامیان مطرح است آریایی بودن و یا نبودن آن هاست. در جواب این سوال بحث برانگیز باید گفت که آنچه که در برسی های باستانی از استخوان و جمجمه پیدا شده در قلمروی قدیمی ایلام  بدست آمده حاکی از این است که هیچگونه آثار نژاد دورگه (نژاد زرد سیاه و احتمالا گونه غیر متعارف از نژاد سفید) در لرستان و خوزستان و مناطق دیگر که پهنه ی ایلام را تشکیل می داده دیده نمی شود. افزون بر آن هیچ برخورد نژادی در کار نیست. کوروش بزرگ به راحتی خود را انشانی یعنی ایلامی یاد می کند که این نشان می دهد که پارسی و انشانی در دید او یکی بوده است. تمام این مطالب و گواه های تاریخی اشتراک نژادی  مردم ایلام با سایر قومیت های نژادی آن زمان ایران را می رساند. همچنین لباس پارس ها و ایلامی ها به روایت "هرودوت" مانند هم بوده و شباهت های فراوان دیگری نظیر "آداب و رسوم" و "احترام به زنان" نیز محسوس بوده است و نگاره ها و جمجمه ها نشان می دهد که ایلامیان همان ایرانیان و آریا های اصیل بوده اند".
برخی از مهم ترین آثار و نقاط بجا مانده از تمدن ایلامی در فلات ایران
★ شهر باستانی شوش: واقع در استان خوزستان یکی از قدیمی‌ ترین سکونت ‌گاه‌ های شناخته‌ شدهٔ جهان و احتمالاً در ۴۰۰۰ سال پیش از میلاد پایه‌گذاری شده است، با وجود این‌که نخستین آثار یک دهکدهٔ مسکونی در آن مربوط به ۷۰۰۰ سال پیش از میلاد است. طبق اسناد باستانی شوش از مهم‌ترین و باشکوه‌ ترین شهرهای باستانی ایران و جهان بوده است و فعالیت‌های باستان‌شناسی در آن ادامه دارد. در حدود ۲۷۰۰ پیش از میلاد پادشاهی ایلام به پایتختی شوش تشکیل گردید. شوش در دوره ایلامی‌ها هزاران سال مرکز این تمدن مهم و در دوره هخامنشیان شوش پایتخت سیاسی این امپراتوری پهناور بوده است. پس از آن نیز متأثر از رویدادهای تاریخی دستخوش تحولات بوده و پس از حمله اسکندر به‌تدریج مرکزیت خود را از دست داد. در دوره ساسانیان شوش به ‌همراه شوشتر و جندی ‌شاپور به عنوان مراکز اقتصادی تولید و صادرات ابریشم به اقصی نقاط جهان مطرح بود.
★ بنای "زیگورات چغازنبیل": یکی از آثار بجا مانده از تمدن ایلامی ‌است. بنای "زیگورات چغازنبیل" که در سال ۱۹۷۹ در فهرست میراث جهانی یونسکو جای گرفت در استان خوزستان ایران، جنوب شرقی شهر باستانی شوش جای گرفته ‌است. زیگورات پرستشگاهی است كه ایلامی ها برای خدایان خود ساخته بودند و ساخت آن حدود ۱۲۵۰ پیش از میلاد انجام شده‌ است. "زیگورات چغازنبیل" نمونه ای از هنر ایلامی است .این بنا در سال ۱۹۳۳ توسط براون افسر آلمانی كشف شد و توسط رومن گریشمن ایلام‌ شناس فرانسوی  در سال های ۱۹۵۱ تا ۱۹۶۲ به طور كامل از زیر خاك بیرون آمد. زیگورات در مركز شهر "دور- اونتاش" قرار داشت. این شهردارای دو حصاربوده كه درون حصار داخلی بخش آیینی قرار داشته ودارای هفت دروازه بوده است. جلوی پلكان جنوب شرقی هم هفت ردیف قربانگاه قرار داشته و احتمالا عدد هفت برای ایلامیان مقدس بوده است .
★ هَفت‌ تَپه: یک محوطه باستانی در استان خوزستان حدود ۱۵ کیلومتری جنوب شرقی شهر شوش واقع شده و مجموعه‌ ای از تپه ‌های باستانی‌است که احتمالاً شهر تیکنی یا کابناک از تمدن ایلام را در خود جای داده ‌است. گستردگی این محوطه ی باستانی باعث جلب توجه کاوشگران مختلف قرار گرفته‌ است. بنابر نظریه‌ هایی از این شهر به عنوان یک مرکز مهم سیاسی در زمان حکومت ایلامیان و پادشاهی "تپتی‌اهر" در سده ی پانزده پیش ‌از میلاد یاد شده ‌است که پس‌ از ویرانی آن، شهر شوش به مرکز قدرت تبدیل شده ‌است،
★ ایذه با نام قدیمی "انشان" یا " آنزان"، از شهرهای بختیاری نشین استان خوزستان است. مرکز شهرستان ایذه در جنوب غرب ایران است که پیشینه ی تاریخی آن بنابر پژوهش‌های انجام شده و وجود آثار و سنگ‌ نبشته ‌های باستانی مربوط به دوران ایلامیان می‌باشد. ایذه، شهر نگار کنده‌ های سنگی و صخره‌ ای ایران نام نهاده شده ‌است... ایذه در روزگار ایلامیان آیاپیر، آنزان نامیده می‌ شد و از واپسین روزگاران هخامنشی، خاستگاه الیمایی‌ها (باز ماندگان ایلامیان) بوده ‌است که هم‌زمان با دورهٔ سلوکی - پارت، بسته به شرایط، قلمرو خود را گسترش می‌دادند. مجسمه ی مفرغین "مرد شمی" از آن دوره ‌است. در دوره ی ساسانی به نام ایذه خوانده شد و با گشودن آن به دست مسلمانان ایذج نامیده شد. هزاراسفیان که به اتابکان لر بزرگ مشهور شده‌اند و در سدهٔ پنجم هجری پدیدار شدند، به آن مالمیر  (مال در زبان لری بختیاری به معنی خانه ‌است) می‌گفتند، نامی که همچنان بر سر زبان هاست. واژه باستانی ایذه در سده‌های اخیر به کلی فراموش شده بود تا این که در زمان پهلوی اول، بار دگر زنده شد و در تیرماه ۱۳۱۴ خورشیدی از سوی فرهنگستان ایران به نام پیشین خود، ایذه نامگذاری شد. ایذه به عنوان " گنجینه ی جاویدان نقش برجسته ها" نیز شناخته شده است.
★ استان ایلام: یکی از استان‌های غربی ایران است و در ناحیه‌ای کوهستانی و نیمه گرم قرار گرفته‌است. مرکز این استان شهر ایلام است. استان ایلام از غرب با کشور عراق، از جنوب با استان خوزستان، از شرق با استان لرستان و از شمال با استان کرمانشاه همسایه است. این استان از استان‌های کمابیش جنگلی ایران است. پیش از دوره رضاشاه به این ناحیه لرستان پشتکوه می‌گفتند. پس از شکست مسلحانه ایلات لر و قدرت یافتن حکومت مرکزی در شهریور ۱۳۱۴ خورشیدی در زمان رضاشاه به موجب تصویب‌نامهٔ هیئت وزیران و به منظور یادآوری عظمت و شکوه تمدن ایلام باستان، نام روستای حسین‌ آباد، به ایلام تغییر یافت و این روستا به عنوان شهر و مرکز استانی به نام ایلام انتخاب شد. منطقه تمدن باستانی ایلام در استان‌ های فارس و خوزستان امروزی تمرکز داشت اما ظاهراً تصمیم دوران رضاشاه برای نام‌گذاری استان ایلام به این موضوع برمی‌گردد که منطقه پشتکوه نیز در دوره‌ هایی بخشی از ناحیه ایلام باستان بوده ‌است.

یادداشت پایانی
۱ - در مورد آریایی بودن و نبودن ایلامی ها مباحث طولانی و گوناگونی بین کارشناسان مسائل تاریخی و پژوهشگران وجود داشته است. برای آگاهی از این مباحث، علاقه مندان می توانند به نوشتارهایی تحت عنوان " تمدن ایلام " و " نژاد آریایی ایلامیان" که در بخش منابع و مآخذ به آن ها اشاره شده است مراجعه نمایند
۲ - نگارنده نیز در سروده ی "هویت در مکان است" اشاره ی کوتاهی به "تمدن ‌های ‌ایلام" دارد:
من نمی گویم چنان یا این چنینم/ ‌کیستم من، زاده ی ايران زمینم
کشور_ افسانه‌ های باستانی/ خطه ای، من برتر از ايران نبینم
یادگاری، از تمدن ‌های ‌ایلام/ مانده ایمن، از گزند_ چرخ_ ایام....
دکتر منوچهر سعادت نوری
*
منابع و مآخذ
ایلام: تارنمای ویکی‌پدیا/ شناخت ایلامیان  از دانش و فرهنگ و هنر (در نوشتارشناخت آریایی ها): تارنمای گزیده ای از نوشتارها/ شهر باستانی شوش: تارنمای ویکی‌پدیا/ "زیگورات چغازنبیل": تارنمای اطلس تاریخ ایران/ هَفت‌ تَپه: تارنمای ویکی‌پدیا/ ایلامیان در ایران و در ایذه: تارنمای گزیده ای از نوشتارها/ ایذه گنجینه ی جاویدان نقش برجسته ها: تارنمای یوتیوب/ ایذه: تارنمای ویکی‌پدیا/ استان ایلام: تارنمای ویکی‌پدیا/ تمدن ایلام: تارنمای آرتیاس/ نژاد آریایی ایلامیان: تارنمای اسپندگان/ سروده ی هویت در مکان است: تارنمای گلچینی از سروده ها
*
گزیده ای از نوشتارها
http://msnselectedarticles.blogspot.ca/2018/01/blog-post_15.html
بخش های پیشین  مجموعه ی ایرانیان درپهنه ی سرزمین نیاکان آریایی