سفر نامه یا سیاحت نامه کتابی است که در آن ماجرای سفر یا سیاحت را نوشته باشند. سفرنامه نویسی شیوه ای از نگارش است که در آن مسافر جستجو گر یا سیاح ، چکیده ای از دیده‌ها ، شنیده‌ها ، تجربیات ، رویدادها و احیانا شرح واکنش ها و برداشت های خود را نسبت به نقاط گوناگون کشوری که از آن دیدن نموده است برای آگاهی سایرین در محتوا و قالب یک کتاب به رشته ی تحریر در می آورد. باید توجه داشت که شماری از سفر نامه نویسان فقط یک مسافر و یا یک سیاح عادی و معمولی نیستند که تنها برای تفریح و تفنن به سفر و سیاحت پرداخته اند، بلکه برخی از آنها در طول سفر و دیدار از یک سرزمین تازه و بیگانه ، به شکل یک جستجوگر و مکتشف نیز در می آیند و یافته های نوین علمی ، ادبی ، سیاسی، اجتماعی و غیره ی خود را در دسترس همگان قرار می دهند. نوشتن سفرنامه به صورت جدی در دوران صفوی آغاز شد و در دوران قاجار به اوج خود رسید. در دوران قاجار سفرنامه هایی از قبیل تحفه العالم نوشته ی میرعبدالطیف شوشتری ، سفرنامه ی مکه اثر سیف الدوله سلطان محمد نوه فتحعلی شاه ، مناسک حج اثر میرزا محمد حسین فراهانی و... به رشته تحریر درآمده است . رواج سفرنامه نویسی سبب شد که ناصرالدین شاه قاجار در طول حدود ۵٠ سال سلطنت ، شرح سفرهای خود را به عنوان "سفرنامة عراق عجم" گردآورد. این سفرنامه ، شرح مسافرت ٩٧ روزه اوست که با اسب و کالسکه انجام گرفته است. از رضاشاه پهلوی نیز دو سفرنامه به نام "سفرنامه ی خوزستان" و "سفرنامه ی مازندران" چاپ گردیده است. سفر خوزستان برای سرکوب شيخ خزعل و يکپارچه کردن ايران صورت گرفت. سفرنامه ی مازندران با سفرنامه ی خوزستان اين تفاوت اساسی را دارد که سفرنامه خوزستان در زمانی نوشته شده که رضا شاه رييس الوزرا بوده ولی سفرنامه مازندران در آغاز پادشاهی او به نگارش در آمده است. سفرنامه مازندران، روشنگر آنست که رضاشاه در صدد بوده است تا مازندران و گيلان را به قطب جهانگردی تبدیل کند. هر دو سفرنامه به قلم فرج الله بهرامی دبير اعظم نوشته شده و حاوی اسنادی است که تاريخ آن دوره ايران را به کار می آيد. از میان گروه سفر نامه نویسان ایران ، شاید بتوان از ابوريحان بيروني ، ناصر خسرو قبادیانی ، حکیم سنایی غزنوی ، میرزا ابوالحسن شیرازی معروف به ایلچی ، میرزا محمد صالح شیرازی ، میرزا محمد علی محلاتی مشهور به حاج سیاح و زین‌العابدین مراغه‌ای به عنوان نامدار ترین سفر نامه نویسان ایران یاد کرد. نوشته ی کوتاهی پیرامون سفر نامه ی هر یک از نامبردگان را با یکدیگر مرور می کنیم:
١ - تحقیق ماللهند سفرنامه ی مشهور ابوريحان بيروني (۳۶۵ - ۴۴۰ هجری قمری ، ۹۷۳ - ۱۰۴۸ میلادی) : ابوريحان بیرونی دانشمند ایرانی در جریان لشکرکشی‌های محمود غزنوی (نه در شرایط درباری و حشمت و نه با امکانات آسایش و نعمت) به هند (پاکستان امروز بخشی از آن است) رفت ، زبان هندی فراگرفت و در باره ی اوضاع هند پژوهش کرد و فراوردهٔ این پژوهش ، کتاب هند شناسی و تحقیق هند یا تحقیق ماللهند اوست. او فقط یک مسافر نبود بلکه به اکتشافات متعد دی نیز دست یازید ، از جمله به عنوان مثال:
الف - خورشیدگرفتگی هشتم آوریل سال ۱۰۱۹ میلادی را در کوه های لغمان (افغانستان کنونی) رصد و بررسی کرد و ماه گرفتگی سپتامبر همین سال را در غزنه به زیر مطالعه برد.
ب - اپیکتوگرام یعنی چگال سنج را برای سنجش وزن مخصوص اشیا اختراع نمود.
پ - او در کتاب تحقیق ماللهند به توضیح روندهای طبیعی و از جمله نظرات زیست شناختی مربوط به تکامل (فرگشت) می‌پردازد. برخی از اندیشمندان نظرات بیرونی را با داروینیسم و انتخاب طبیعی قابل قیاس می‌دانند.
ت - تالیف کتاب دانشنامه ی مسعودی که کتابی است در نجوم و تقویم شامل یازده بخش. در این کتاب بخش هایی مربوط به مثلثات کروی و نیز زمین و ابعاد آن و خورشید و ماه و سیارات موجود است. بیرونی کتاب دانشنامه را به نام سلطان مسعود غزنوی حاکم وقت کرد، ولی هدیه او را که سه بار شتر سکه ی نقره بود نپذیرفت و به او نوشت که که کتاب را به خاطر خدمت به دانش و گسترش آن نوشته است، نه پول.
٢ - سفرنامه ی ناصر خسرو قبادیانی (۳۹۴ - ۴۸۱ هجری قمری ، ۱۰۰۴ - ۱۰۸۸ میلادی) : شرح مسیر سفر دو هزار و دویست فرسنگی وی از بلخ تا مصر است ، که از راه مرو و نیشابور و سمنان و ری و قزوین و آذربایجان و آسیای صغیر و شام و فلسطین و حجاز تا قاهره پایتخت مصر انجام گرفته است ، همچنین مسیر برگشت او از این سفر که پس از آخرین زیارتش از مکه در سال ٤٤٢ هجری از راه طائف و یمن و لحساء و بصره و فارس و اصفهان به بلخ مراجعت می کند و جمعاً مدت هفت سال (از ٤٣٧ تا ٤٤٤ هجری قمری) طول می کشد.
در این اثر که ناصر خسرو آن را با انشائی روان و دل انگیز نگاشته است، اطلاعات دقیق و ارزشمندی را از اوضاع جغرافیایی و تاریخی و اجتماعی و آداب و رسوم مردم شهرهای مسیر مسافرت خود به دست می دهد.
٣ - سفرنامه ی انتزاعی حکیم سنایی غزنوی (٤٧٣ - ۵۴۵ هجری قمری ، ۱۰۸۰ - ۱۱۵۲ میلادی) : که به نام "سیَر العِباد الی المعاد" خوانده می شود یک مثنوی است بر وزن حدیقة الحقیقة که سنایی آنرا در سرخس سروده است. این مثنوی شامل هفتصد بیت است و در آن از موضوعات اخلاقی سخن رفته است. سنایی در این اثر به طریق تمثیل، از خلقت انسان و نفوس و عقل‌ها صحبت به میان آورده است. این سفرنامه بیشتر جنبه اخلاقی داشته و نشان دهنده شور و شوق حکیم سنایی برای تعالی و ارتقای روحی به عوالم ملکوتی و رسیدن به درجات بالای معرفت می باشد.
٤ - سفرنامه ی میرزا ابوالحسن شیرازی (۱۱۹۲ - ۱۲۶۲ هجری قمری ، ۱۷۷۶ - ۱۸۴۵ میلادی) : میرزا ابوالحسن شیرازی معروف به ایلچی که در سال ۱۲۲۴ هجری قمری ، ۱۸۰۹ میلادی به عنوان یک دیپلمات ایرانی به لندن عزیمت کرده بود، پس از بازگشت به ایران در سفرنامه‌ای با نام "حیرت نامه سفر" آگاهی‌هایی را در زمینه نوآوری‌ها و پیشرفت‌های روز افزون علمی، صنعتی، پزشکی، بهداشتی، نظامی، کشاورزی، نظام مالیاتی و شیوه‌های نوین اداری انگلیسی و حکومت دموکراسی پارلمانی در غرب و نقش مردم و نمایندگان آنان درپارلمان برای تصمیم گیری‌های در حکومت و جامعه ارائه کرده‌است.
۵ - سفرنامه ی میرزا محمد صالح شیرازی : میرزا محمد صالح شیرازی در ۱۰ جمادی‌الثانی ۱۲۳۰ (۱۹ آوریل ۱۸۱۵میلادی) به اتفاق چهار نفر دیگر، به فرمان عباس میرزا نایب‌السلطنه و وزیر او میرزا عیسی قائم‌مقام برای تحصیل از تبریز به انگلستان فرستاده شد. پس از یادگیری زبان‌های انگلیسی و فرانسوی و تاریخ و طبیعیات و آموختن فن چاپ و حکاکی در ۱۲۳۴ هجری قمری (۱۸۱۹ میلادی) به ایران بازگشت و اندکی بعد ، سفرنامه ی خود را نوشت. سفرنامه او تبديل به يكي از مهم‌ترين آثار براي آشنايي ايرانيان با تمدن و تجدد غرب، مخصوصا ورود آرا و افكار نوين سياسي اجتماعي شد. موضوعاتي كه ميرزا صالح در سفرنامه ی خود مورد توجه قرار داده، عبارتند از: حكومت انگليس و آغاز حكومت پارلماني، قوانين و دولت‌داري، دستگاه قضاوت، ماليات، كليساي كاتوليك و پروتستان و.... ميرزا، شيفته آزادي و انتظام جامعه انگلستان شد و شرحي خواندني درباره آن نوشت. در مورد شيوه حكومت انگليس مكررا سخن راند، از پارلمان انگليس با عنوان «مشورتخانه» ياد كرد، مجلس عامه را «خانه وكيل رعايا» و «مجلس عام» خواند و مجلس لردها را «خانه قوانين» ناميد. او پس از شرح حقوق سلطنت و مجلس لردها و مجلس عام، طرز انتخاب وكلاي ملت و حقوق آنها را توضيح داد و از همكاري اركان سه‌گانه انگليس يعني سلطنت، مجلس لردها و مجلس عام سخن گفت. همچنین ، سفرنامه ی ميرزا صالح نخستين اثري است كه در آن يك نويسنده ی ايراني در اثري به زبان فارسي به انقلاب كبير فرانسه و ظهور ناپلئون اشاره مي‌كند.
آنچه از بررسي سفرنامه ی ميرزا صالح به دست مي‌آيد اين است كه اثر ياد شده در ورود افكار جديد و مترقي اروپا مخصوصا ورود افكار جديد سياسي در نوع و سطح خود يكي از مهم ترين آثار است، زيرا در اين كتاب، اثر بسياري از مفاهيم و آراي جديد سياسي، وقايع و رویداد‌هاي مهم و تاثيرگذار، براي اولين بار ذكر شده است. بي‌ترديد، اشاره به مفاهيمي چون آزادي، انتخابات، مساوات و صحبت از نهاد‌هايي نظير پارلمان و... همچنين شرح ماجرا هاي مربوط به انقلاب كبير فرانسه در ذهن خواننده ی ايراني كه در جامعه ی قاجار زندگي مي‌كرده تاثيرات شگرفي نهاده است؛ به طوري كه بسياري از پژوهشگران سفرنامه ی ميرزا صالح را از نخستين عوامل مهم تحول انديشه سياسي در ايران دانسته‌اند. او در سفرنامه خود اشاره‌اي به آموختن زبان‌هاي انگليسي، فرانسوي و لاتين مي‌كند و در بازگشت به ايران، نخستين كسي بود كه روزنامه به معناي امروزي آن را در سال ۱۸۴۶ میلادی منتشر كرد. نام روزنامه ی او «كاغذ اخبار» بود.
٦ - سفرنامه های میرزا محمد علی محلاتی مشهور به حاج سیاح (۱۲۵۲ - ۱۳۴۴ هجری قمری ، ۱۸۳۶ - ۱۹۲۵میلادی) : حاج سیاح از سفرنامه نویسان دوره قاجاریه است. از او دو اثر به نام‌های " سفرنامه ی حاج سیاح " و " خاطرات حاج سیاح " در حوزه سفرنامه نویسی، به جای مانده است. حاج سیاح وقایع دوران سفر خود را به اقصی نقاط اروپا و آمریکای شمالی و همچنین کشورهای شرق را از جمله هندوستان شرح داده است. سفرنامه ی حاج سیّاح به فرنگ شرح سفرهای او دراروپاست. خاطرات حاج سیّاح مربوط به عصر مشروطیت ایران است. این خاطرات، از بازگشت حاج سیّاح به ایران در ۱۲۹۴ هجری قمری آغاز می‌شود و بارویدادهای ۱۳۲۷ هجری قمری و ماجرای فتح تهران پایان می‌یابد و جمعاً حوادث ۳۴ سال قمری را در برمی‌گیرد. کتاب، آمیزه‌ای است از سفرنامه، خاطرات، گزارش اوضاع سیاسی اجتماعی و توصیف های تاریخی.
٧ - سیاحت نامهٔ ابراهیم بیگ یا سفرنامه ی زین‌العابدین مراغه‌ای (۱۲۵۵-۱۳۲۸ هجری قمری) : در حدود سال ۱۳۲۱ هجری قمری در استانبول منتشر شد. این کتاب تاثیر زیادی در آگاهی اجتماعی و سیاسی جامعه ایران در آستانه جنبش مشروطه ایران داشته است. یحیی آرین پور در جلد اول کتاب از صبا تا نیما درباره اهمیت تاریخی سیاحتنامه ابراهیم بیگ چنین می نویسد : سیاحتنامه ابراهیم‌بیگ در واقع دائرة المعارف جامع اوضاع ایران در اواخر قرن سیزدهم هجری است که با قلمی تند و بی پروا و بی گذشت تحریر شده است.... این نخستین رمان اصیل اجتماعی از نوع اروپایی در زبان فارسی است که زندگی مردم ایران را همچنان که بوده تشریح کرده و از این حیث شباهت زیادی به رمان نفوس مرده نیکلاگوگول، نویسنده بزرگ روس پیدا می‌کند...
فریدون آدمیت، در کتاب ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران، سیاحتنامه را بدین شکل در تاریخ تحول افکار و آراء مردم ایران ارزش گذاری می‌کند: «سیاحتنامه ابراهیم‌بیگ انتقاد همه جانبه‌ای است بر حیات جامعه ایرانی که سیاست، اقتصاد، روحانیت، تعلیمات، اخلاق، اعتقادات و تقریبا همه متعلقات اجتماعی را نقادی می‌کند... مهم ترین جنبه تفکر نویسنده تحول ذهنی و جهان بینی تازه اوست. از مانوسات کهنه گذشته روی برتافته، به ارزش‌های مترقی جدید روی آورده است. مجموع انتقادهایش ازهمان سرچشمه می‌گیرد».
یادآوری
١- عیسی امیدوار و عبدالله امیدوار دو برادر جهانگرد، فیلم‌بردار و مستندساز در دهه ۱۳۳۰ به نقاط مختلف دنیا سفر کردند و از مشاهدات خود فیلمبرداری نمودند. فیلم‌های آنها در زمان خود از شبکه‌های تلویزیونی جهانی نیز پخش شد. کتاب سفرنامه ی برادران امیدوار وقایع سفر این دو برادر را به نقاط مختلف جهان همراه با نتیچه پژوهش های انسان شناسی آنان ارائه می‌کند. این کتاب ، شرح سفرهای برادران امیدوار به قاره‌های آفریقا، آسیا، آمریکا، اروپا، استرالیا و همچنین قطب جنوب است.
٢ - شاید از میان سفرنامه های نسبتا جالبی که در سالیان اخیر به رشته ی تحریر درآمده است، سفرنامه ی گرجستان باشد که چندی پیش توسط علی علی بابایی درمنی دانشجوی دكترای تاریخ ایران باستان در دانشگاه تهران نوشته شده است. او می نویسد: "روز ششم فروردین ١٣٨٩، به قصد گذراندن یک فرصت مطالعاتی در شهر تفلیس، از راه زمین، وطن را به مقصد ایروان ترک کردم تا از راه ارمنستان به گرجستان بروم... در مرز میان ارمنستان و ترکیه در کمال تعجب دیدم که مرزبانان گرجستانی که در پست مرزبانی و پاسداری از تمامیت ارضی گرجستان انجام وظیفه می کردند، به صدای یک شبکه موزیک ایرانی به گوش سپرده بودند، گویا با این کار خوشامد می گفتند... در روز ٢٤ فروردین، به دیدار پروفوسور یولن گاگوشیدزه رفتم که به نظر من بزرگترین باستان شناس قفقاز در روزگار ماست... پرفسور گاگوشیدزه، در ارتباط با حکومت های محلی قفقاز، با توجه به منابع گرجی چون کارتلیس خوربا بر این باور بود که موسسان این حکومت، ایرانی بوده اند، ولی به علت سکونت جانشینان آنها در گرجستان و خوگرفتن آنها با فرهنگ گرجی، دیگر نمی توانیم آن سلسله ها را سلسله های ایرانی بدانیم؛ در حقیقت، به نظر پرفسور گاگوشیدزه، موسسان سلسله های باستانی گرجستان ایرانی، ولی خود سلسله ها گرجی بوده اند... در جمع بندی کلی در باره کاخ های هخامنشی در قفقاز می توانم بگویم، وجود سه کاخ هخامنشی در حوزه رود کورش بزرگ، حاکی از حضور پیوسته و پردامنه ی ایرانیان در دوره باستان در این منطقه است ، امری که به رواج فرهنگ هخامنشیان در حوزه ی رود کورا انجامیده و احتمالا رواج فرهنگ ایرانی در این منطقه، به نام گرفتن این رود از بنیانگذار سلسله هخامنشیان، کورش بزرگ، منجر شده است... پس از خداحافظی ، در کنار رود کورش بزرگ یک مجموعه ی سکه دیدم. فروشنده با رسیدن به یکی از سکه‌های ازبکی که چهره جلال الدین خوارزمشاه بر روی آن نقش بسته بود، با تمسخر گفت که نگاه کن که افتخار ملی ازبک ها چه کسی است که اشاره به قتل عام گرجی ها به دست جلال الدین خوارزمشاه در کنار رود کورش بزرگ داشت... با خودم فکر کردم که همه ما آدمیزاده ایم .از انسان نه ثروت و نه فرزند، بلکه نام نیک باقی می ماند. با خود اندیشیدم که چگونه دوست و دشمن از برخی انسان ها مانند کورش بزرگ پس از گذشت هزاره ها، با شکوه و افتخار و از برخی دیگر مانند جلال الدین با نفرت و انزجار یاد می کند. باشد که کورشی باشیم و ایران بزرگ را مانند کورش بزرگ پاس بداریم".
٣ - سفرنامه ژنرال سرپرسی سایکس يا ده هزار میل در ایران: این کتاب در سال ۱۹۰۲ میلادی در لندن انتشار یافته و مولف (سرپرسی سایکس) آن را به لرد کرزن نایب السلطنه ی وقت هندوستان تقدیم کرده است. سفرنامه ژنرال سرپرسی سایکس توسط روانشاد حسین سعادت نوری به فارسی ترجمه و با تجدید نظر و حواشی و تعلیقات و فهارس در سال ۱۳۶۳ برای سومین بار در تهران چاپ و منتشر شده است.... ژنرال سرپرسی سایکس درباره ی ایرانيان در پایان کتاب ده هزار میل در ایران مي نويسد: " ایرانیان از هر جهت بر تمام مردم مغرب آسیا برتری دارند و گفته ی رالینسون را که می گوید هيچ يك از ملل اين قاره بزرگ در تيزهوشي وبلند فكري به پاي ايرانيان نمي رسند را تأييد نموده است":
٤ - در بسیاری از سفرنانه ها ، نه تنها می توان با برخی از واقعیات تاریخی، جغرافیایی، فرهنگی، اجتماعی ، سیاسی سرزمین های دیگر آشنا شد، بلکه با اندکی تامل و غور و مداقه می توان دریافت که کدام صاحب سفرنامه در پی کاوش و پژوهش و اکتشاف پدیده های تازه و نوین نیز بوده است. نگارنده ، تشخیص این امر را البته با احترام و خضوعی بمعنای تمام کلمه به خوانندگان ارجمند واگذار می نماید.
٤ - در بسیاری از سفرنانه ها ، نه تنها می توان با برخی از واقعیات تاریخی، جغرافیایی، فرهنگی، اجتماعی ، سیاسی سرزمین های دیگر آشنا شد، بلکه با اندکی تامل و غور و مداقه می توان دریافت که کدام صاحب سفرنامه در پی کاوش و پژوهش و اکتشاف پدیده های تازه و نوین نیز بوده است. نگارنده ، تشخیص این امر را البته با احترام و خضوعی بمعنای تمام کلمه به خوانندگان ارجمند واگذار می نماید.
دکتر منوچهر سعادت نوری
سفرنامه : تارنمای دانشنامهٔ آزاد ویکی‌پدیا
سیاحت نامه : تارنمای لغت نامه دهخدا
سفر و سفرنامه نویسی : تارنمای سینما سنتر - مرجع نقد و بررسی فیلم و سریالهای تلویزیونی ایران
جهانگردی و سفرنامه نویسی در اسلام و ایران ، نوشتاری از دكتر علي محمد مؤذني : تارنمای نشریات الكترونیكی دانشگاه تهران
سفرنامه های رضا شاه : تارنمای مازندنومه
سفرنامه های ابوريحان بيروني ، ناصر خسرو ، حکیم سنایی ، میرزا ابوالحسن شیرازی ، میرزا صالح شیرازی ، حاج سیاح ، زین‌العابدین مراغه‌ای و برادران امیدوار : تارنمای دانشنامهٔ آزاد ویکی‌پدیا
ميرزا صالح شيرازي پيشگام تجددخواهي ، نوشتاری از حسين نيك فرجامي : تارنمای جام جم آنلاين
برادران اميدوار در قطب : تارنمای بی بی سی فارسی
سفرنامه و یک سفر و هزار مسافر ، نوشتاری از حبیب راثی تهرانی : تارنمای محل اجتماع عموم ایرانیان
سفرنامه ی گرجستان ، نوشتاری از علی علی بابایی درمنی : تارنمای ایران بوم
نخستين روزنامه نگار ایران میرزا محمد صالح شیرازی : نوشتاری به زبان انگلیسی از همین نگارنده در تارنمای ایرانیان
