۱۳۹۳ خرداد ۳, شنبه

ایرانیان در پهنه ی سرزمین نیاکان آریایی: ٢٠ - سرزمین های "دربند" در ایران و تاجیکستان و داغستان

در بخش های پیشین، ضمن آگاهی از موقعیت جغرافیایی "سرزمین نیاکان آریایی" ، به پاره ای از نشانه های فرهنگی و جغرافیایی در برخی نقاط  این سرزمین اشاره شد. در این بخش ، این نشانه ها  را در سرزمین های موسوم به "دربند" واقع در ایران و تاجیکستان و داغستان پیگیری می کنیم:
 "دربند"  های ایران
 ١ - دربند تهران و شمیران: از دهکده‌ های قدیمی شمیران و در شمال باغ سعد آباد است. محله ی دربند از مناطق خنک و گردشگری تهران است. بر پایه نظرسنجی‌های انجام شده دربند نخستین گزینهٔ شهروندان تهرانی برای پذیرایی از میهمان خارجی و شهرستانی است و پس از آن فشم، لواسان و درکه قرار دارد. دربند در ارتفاع ۱۷۰۰ متری از سطح دریا قرار گرفته و آغاز یکی از راه‌های اصلی صعود کوهنوردان به البرز مرکزی است. کوره ‌راهی از دربند آغاز می‌شود و به آبشار دوقلو و پناهگاه شیرپلا ختم می‌شود. محله ‌های قدیمی دربند عبارتند از مرغ‌ محله، کنارمحله، کلاغ ‌پر و سربند. رودی به نام رودخانه ی دربند از میان دهکده دربند می‌گذرد. در سال ۱۹۸۷ سیلی در این رودخانه ایجاد شد که بازار تجریش را نابود کرد. در دوره ٔ رضاشاه، سیمای دربند بکلی تغییر کرد، خیابان آن آسفالت شد و یک مهمانخانه ٔ بزرگ و شهرداری و چند ویلا و مرکز برق در آن تأسیس گردید. چون محله ی سربند تنگنا بود پل بزرگی بر روی رودخانه آن زدند. پیش از رسیدن به میدان سربند، در سمت چپ رودخانه هتل دیپلمات قرار دارد که تا اواسط دوران محمدرضا شاه محل پذیرایی مهمانان خارجی و یکی از هتل ‌های آبرومند تهران بود. تندیس کوهنورد نیز که در میدان سربند در محلهٔ دربند برپا است در سال ۱۳٤۱ توسط رضا لعل ریاحی، پیکره ‌تراش و نقاش ایرانی تهیه و نصب شد.
٢ تا ٨ - دربند: دهی است از دهستان رستاق بخش خمین شهرستان محلات  - دربند: دهی است از دهستان رزقچای بخش نوبران شهرستان ساوه  - دربند: دهی است از دهستان رودبار بخش معلم کلایه ٔ شهرستان قزوین - دربند: دهی است از دهستان بزینه رود بخش قیدار شهرستان زنجان - دربند: دهی است از دهستان آتش بیگ بخش سراسکند شهرستان تبریز ٧ - دربند: دهی است از دهستان سراجو بخش مرکزی شهرستان مراغه  ٨ - دربند: دهي است از دهستان حومه ٔ بخش سلدوز شهرستان اروميه
٩ - غار دربند: یکی از بزرگترین غارهای آهکی ایران است که در ۲ کیلومتری شمال منطقه گردشگری دربند واقع در مهدی شهر در استان سمنان قرار گرفته ‌است. کارشناسان عمر این غار آهکی را ۱٤۰ میلیون سال تخمین زده‌اند. این غار در دامنه ی جنوبی کوه لهرد در ارتفاع دو هزار و ۵٨ متری از سطح دریا واقع شده است، طول غار ١١٤ متر و عرض آن از ٢ تا ٣٠ متر متفاوت است. برای رفتن به این غار تنها یک راه وجود دارد. بعد از عبور از مهدی شهر و طی حدود دو کیلومتر به سمت شهمیرزاد در سمت چپ جاده ای به سمت شمال کوهی وجود دارد که در ابتدای آن تابلوی غار تاریخی دربند خودنمایی می کند.
١٠ - علاوه بر "دربند" هایی که از آن ها نام برده شد تعداد دیگری از نقاط موسوم به "دربند" نیز در ایران وجود دارد و برای آگاهی درباره ی آن ها علاقه مندان می توانند به منابع گوناگون از جمله به فرهنگ جغرافیایی ایران، تارنمای لغت نامه دهخدا و تارنمای ویکی‌پدیا مراجعه نمایند.
جماعت و شهرک "دربند" در تاجیکستان
جماعت و شهرک دربند در کشور تاجیکستان و در ناحیهٔ نورآباد قرار دارد. این جماعت و شهرک حدود ۱۰۷۱ تن جمعیت دارد. در سال ١٣٩٠ خورشیدی، "زرینه خوشوقت" به  شهرک دربند در ناحیه ی نور‌‌آباد سفر کرد و گزارش تصویری سفر خود را در تارنمای بی بی سی منتشر نمود. به نوشته ی وی : "راه منتهی به شهرک دربند ناحیه نورآباد، حدود ۱٤۰ کیلومتر است و سفر به این منطقه حدود دو ساعت طول می‌کشد".
سرزمین "دربند" در داغستان
١ -  بنا بر تارنمای لغت نامه دهخدا: "دربند شروان نام شهری نزدیک شروان (شیروان) است که آنرا باب الابواب گویند. شهری است مشهور بر لب دریا از بناهای انوشیروان شاه ایران که چون در آن بندند مغول و تاتار را راه به آذربایگان و ایران نبود، اکنون به باب الابواب مشهور است و در قدیم آن را "ایران دژ" می نامیده اند، یعنی دروازه ٔ ایران که چون آنرا می بسته اند راه آمد و شد با ایران از خارج بسته می شد و بعضی گفته اند ایران گریز، یعنی دروازه ٔ آهنی. این شهر اکنون در قفقاز پایتخت جمهوری داغستان قرار دارد و به روسی آنرا "دربنت" خوانند و مشخصات آن چنین است : در جنوب شرقی داغستان ، جنوب شرقی روسیه ٔ اروپا و کنار دریای خزر واقع است . دومین شهر بزرگ صنعتی داغستان و مرکز فرهنگی آنست ،بر دشت ساحلی باریکی بین جبال بزرگتر قفقاز و دریای خزر، بفاصله ٔ ٢٢۵ کیلومتری شمال غربی باکو واقعست و با راه آهن و جاده به باکو مرتبط میباشد. دارای باغستان ها، صنعت ماهیگیری و کارخانه های تهیه ٔ مواد غذائی و نساجی است . ناحیه ٔ دربند دارای منابع نفت و گاز طبیعی است ناحیه ٔ اطراف دربند در ایام باستان آلبانیا نام داشت و گردنه ٔ باریک بین دریا و کوههای قفقاز در محل دربند در ایام باستان، تنگه ٔ خزر یا دروازه ٔخزر یا دروازه ٔ آلبانیا نام داشت . گردنه ٔ دربند از ایام باستان و هم در دوره ٔ اسلامی برای دفاع از حملات مهاجمین شمالی اهمیت بسیار داشت. تاریخ تأسیس دربند و مستحکم کردن گردنه ٔ دربند بدرستی معلوم نیست. شهر دربند را معمولاً با شهر باستانی آلبانا پایتخت آلبانیا یکی میشمرند و گویند نام فارسی دربند پس از تجدید بنای شهر بدست قباد اول ساسانی رایج شد. خسرو انوشیروان (قرن ششم میلادی) دربند را مستحکم کرد و گویند دیواری بطول هفت فرسنگ از کوه بدریا ساخت و بقایای این دیوار (دیوار قفقاز) که بعضی آنرا همان سد سکندر شمرده اند، هنوز باقی است . در سال ٢٢ قمری که مسلمانان برای نخستین بار به دربند رسیدند، دربند در تصرف پادگانی ایرانی بود. با وجود تهاجمات اعراب در قرن اول هجری بدین حدود و منازعاتی که با اعراب داشتند ظاهراً این ناحیه اول بار بوسیله ٔ بهزادان پسر ونداد معروف به ابو مسلم خراسانی تحت استیلای اعراب و مسلمین درآمد و گویند وی دربند را از نو ساخت (١١۵ ق). امرای دربند یک چند از قرن چهارم هجری دست نشانده ٔ شروانشاهان بوده اند، معهذا بعضی از حکام نیز در این ولایت به استقلال فرمانروایی کرده اند. در عهد مغول دربند، گاه در تصرف شروانشاهان و گاه دارای حکام مستقل بود و امیر تیمور نیز که آنجا را گرفت به شروانشاه واگذاشت. در ٨٩٢ ق شیخ حیدر به محاصره ٔ دربند شتافت و در جنگ ترکمانان آق قوینلو کشته شد، لیکن پسرش شاه اسماعیل اول صفوی دربند و شیروان را در ٩١۵ ق تسخیر کرده و بعد از آن دربند تابع حاکم شیروان ماند. در ٩٨٦ - ١٠١۵ ق دربند در دست ترکان عثمانی بود تا آنکه شاه عباس اول صفوی آن رابازستاند، بعدها پطر کبیر بر آنجا دست یافت (١٧٢٢ م) ولیکن نادرشاه آنرا به ایران بازگرداند (١١٤٧ ق/ ١٧٣۵ م). بعد از نادرشاه دربند یک چند استقلال یافت لیکن بعد از فتحعلی خان کوبائی و پسرش شیخ علی خان که در آنجا فرمان راندند دربند بدست روسیه افتاد (١٧٩٦ م ). سرانجام بموجب عهدنامه ٔ گلستان (١٨١٣ م) دولت ایران آنرا به روسیه واگذار کرد. در جنگ داخلی ١٩١٧ - ١٩٢١ م قسمت بزرگی از شهر ویران شد".
شاه نعمت‌الله ولی  در مفردات خود از دربند شروان چنین یاد کرده است: گر تو را عزم هست تا دربند/ رو به شروان نه و میان دربند.
٢ -  بنا بر تارنمای ویکی‌پدیا: دربند مرکز شهرستان دربند در حاشیه دریای خزر و دومین شهر داغستان با جمعیتی بالغ بر ۱۰۱۰۳۱ (بر پایهٔ آمار ۲۰۰۲) است. آذربایجانی‌ها، لزگی‌ها و تاباساری‌ها بیشترین ساکنان این شهر را تشکیل می‌دهند. دربند قدیمی‌ترین شهر فدراسیون روسیه است و به عنوان دروازه ی قفقاز از قرنها قبل به عنوان یک منطقه استراتژیک ارزش بسیاری داشته‌است. این شهر تا سده ی ٤ میلادی بخشی از آلبانیای قفقاز بوده ‌است. نام فارسی دربند از اواخر سده پنجم میلادی بر شهر نهاده شد یعنی از زمان قباد یکم ساسانی.  انوشیروان (خسرو یکم) پسر قباد یکم دستور ساخت دژ دربند را داد تا مرزهای شمالی ایران را از حملات اقوام مهاجم مصون دارد. شهر دربند در پیرامون دژ ساسانی دربند ساخته شده‌است. این دژ طی ۱۵۰۰ سال بطور پیوسته مورد استفاده بوده‌است.
ایرانیان در داغستان
پیوستن آلبانیای قفقاز به ایران در زمان حکومت شاپور یکم ساسانی صورت گرفت و بنابر اطلاعات موجود داغستانی‌ها در لشکرکشی‌های فرمانروایان ساسانی و به ویژه شاپور دوم شرکت می‌کردند. به تدریج دین زرتشتی در داغستان گسترش یافت و ایرانیان استحکاماتی را در داغستان ساختند که یکی از آنها شهر "دربند" و "دیوار دفاعی طویل و معروف دربند" می‌باشد. پس از ساخت این دیوار، مهاجرت مردم ایران به این شهر آغاز شد. طبق اطلاعات مندرج در اثر معروف "دربندنامه"، سه هزار خانوار از مناطق داخل ایران به دربند منتقل شدند و بر پایهٔ "آختی‌نامه"، انوشیروان ٦۰ خانوار و ۳۰۰ نفر سپاهی را به قلعه‌ای در نزدیکی روستای آختی منتقل ساخت.
"دربندنامه" و "دربندنامه ی جدید"
"دربندنامه" در ایام تسلط روس ها بر «دربند» نگارش یافته است و اصل آن در انستیتو ی خاورشناسی آکادمی علوم روسیه نگهداری می شود. "دربندنامه ی جدید" چاپ اول، تهران، ۱۳۸۵ش. تالیف حیدر وزیراف - به اهتمام جمشید کیان‌ فر، با همکاری نوری محمدزاده است."دربندنامه ‌ی جدید" اثر جدیدی است درباره‌ی دربند ـ جزئی از داغستان امروزی ـ كه از عهد باستان تا سال ١٢٦٢ ق را شامل می‌شود. مولف بنای شهر دربند را به گشتاسب، پادشاه افسانه‌ای و اسطوره‌ای ایران، نسبت می‌دهد. "دربندنامه ی جدید" تاریخ سیاسی دربند از بنیان‌گذاری شهر تا آمدن پطر اول به دربند و توجه روس‌ها به این شهر تاریخی و پیوستن آن به روسیه را در بر دارد.  حیدر وزیراف نگارنده ی كتاب ضمن بیان دیدگاه‌های خویش از افسانه‌های شفاهی نیز بهره گرفته است. ویژگی اثر برخورد نیکخواهانه‌ی او با حكومت روس است. كتاب از ١٩ فقره تشكیل شده است و بخش‌های اصلی آن عبارت‌اند از تاریخ باستان دربند؛ تاریخ سده‌های میانی دربند از چیرگی عرب در سده‌ی ٧ میلادی تا حكومت صفویان؛ تاریخ تازه‌ی دربند از یورش پطر یكم در ١٧٢٢ تا ١٨٢٥ م؛ و گزارشی كوتاه درباره‌ی دربند و آداب ساكنان آن."
برخی از دیدنی ها و شنیدنی های دربند در ایران و تاجیکستان و داغستان
تهران - دربند
دربند تهران و شمیران
دربند تهران و شمیران (به زبان انگلیسی)
شب هاي دربند تهران و شمیران
رقص دو دختر بی حجاب در دربند شمیران
توی شمرون دربند شبگردم می چرخم و می گردم
گزارش تصویری راه منتهی به شهرک دربند ناحیه نورآباد تاجیکستان
دربند در جمهوری داغستان
عروس داغستاني
یادداشت پایانی
١ - گزارش تصویری غار دربند (واقع در مهدی شهر سمنان) توسط دکتر جعفر سپهری تهیه و در "تارنمای غارهای ایران" منعکس شده است و دوستداران تماشای این گونه تصاویر می توانند مناظر گوناگون غار دربند را در آن تارنما مشاهده نمایند.
٢ - دکتر نوری محمدزاده مدیر مرکز ایران ‌شناسی دانشگاه دولتی داغستان در نوشتاری زیر عنوان "نگاهی به تاریخ ادبیات فارسی در داغستان" پیرامون "روابط فرهنگی ایران و داغستان پیش از ظهور اسلام" و "زبان و ادبیات فارسی در داغستان پس از ظهور اسلام" بررسی قابل ملاحظه ای را انجام داده است. نوشتار "نگاهی به تاریخ ادبیات فارسی در داغستان" در "تارنمای ایران بوم" چاپ و منتشر شده است و علاقه مندان می توانند به آن مراجعه نمایند.
٣ - روانشاد ملک الشعرای بهار در قصیده ای با مطلع "فروردین آمد، سپس بهمن و اسفند/ ای ماه بدین مژده بر آذر فکن اسپند" از "دربند" چنین یاد کرده است: 
شد کشور ایران چو یکی باغ شکفته/ از ساحل "جیحون" همه تا ساحل "اروند"
مرغان سخن پارسی آغاز نهادند/ از بندر "شاهی" همه تا بارهٔ "دربند"
(باره: دیوار و حصار قلعه و شهر را گویند)
هرمزد چنین ملک گرانمایه به ما داد/ زردشت بیاراستش از حکمت و از پند
گر فر کیان باز به ما روی نماید/ بیرون رود از کشور ما خواری و آفند...
دکتر منوچهر سعادت نوری
منابع و مآخذ
دربند تهران و شمیران: تارنمای ویکی‌پدیا - تارنمای لغت نامه دهخدا
بخش های ٢ تا ٨ "دربند"  های ایران: تارنمای لغت نامه دهخدا
غار دربند: تارنمای ویکی‌پدیا - تارنمای همشهری آنلاین
دیگر "دربند"  های ایران: فرهنگ جغرافیایی ایران - تارنمای لغت نامه دهخدا و تارنمای ویکی‌پدیا
جماعت و شهرک "دربند" در تاجیکستان: تارنمای ویکی‌پدیا
در میان برف و باد، مسافرت دشوار در راه‌های وادی رشت تاجیکستان - نوشتار ی از زرینه خوشوقت: تارنمای بی بی سی 
سرزمین "دربند" در داغستان: تارنمای لغت نامه دهخدا - تارنمای ویکی‌پدیا
بهزادان پسر ونداد معروف به ابو مسلم خراسانی: تارنمای ویکی‌پدیا و بسیاری از تارنماها
یادی از دربند شروان در مفردات شاه نعمت‌الله ولی: تارنمای گنجور
ایرانیان در داغستان: تارنمای ویکی‌پدیا
"دربندنامه": تارنماهای گوناگون 
"دربندنامه ی جدید": تارنمای ویستا
برخی از دیدنی ها و شنیدنی های دربند: تارنمای یوتیوب - تارنمای ایران ترانه و تارنمای بی بی سی
گزارش تصویری غار دربند از دکتر جعفر سپهری: تارنمای غارهای ایران
نگاهی به تاریخ ادبیات فارسی در داغستان - نوشتاری از دکتر نوری محمدزاده: تارنمای ایران بوم
قصیده ی "فروردین آمد، سپس بهمن و اسفند" از ملک الشعرای بهار : تارنمای گنجور

گزیده ای از نوشتارها
 بخش های پیشین ایرانیان درپهنه ی سرزمین نیاکان آریایی
http://msnselectedarticles.blogspot.ca/2014/04/blog-post_17.html
ارسال شده توسط در