موقعیت جغرافیایی و وجه تسمیه
١ - اِصفَهان یا اِسپَهان شهری باستانی در مرکز ایران است. این شهر، مرکز استان اصفهان و مرکز شهرستان اصفهان است. بیشتر نویسندگان بر این باورند که چون این ناحیه پیش از اسلام، به ویژه در دوران ساسانیان، مرکز گردآمدن سپاه بود و سپاهیان مناطق جنوبی ایران، مانند بختیاری، فارس، خوزستان، سیستان و ... در این ناحیه گرد آمده و به سوی محل نبرد حرکت می‌کردند، آنجا را اسپهان گفته، سپس معرب شده و به صورت اصفهان درآمده‌است. اصفهان را در قدیم، اسپادانا می گفتند. در دائرةالمعارف جغرافی فرانسه، اسپدان و در نوشته های بطلمیوس، آپادان و آپادانا نامیده شده است: تارنماهای ویکی‌پدیا و لغت نامه دهخدا
٢ - در وجه نامگذاری این شهر سخنانی گفته اند، از آن جمله است: این منطقه را قرارگاه سپاهیان می دانند لذا به آن اسپهان یعنی سپاهان نام داده اند - اسپاهان به معنی مردم سپاهی است و چون مردم این منطقه جنگاور و آماده رزم بوده اند به این نام خوانده شده است: تارنمای تبیان
پیشینه ی تاریخی
١ - استان اصفهان به دليل واقع شدن در مركز ايران و به خاطر شرايط منحصر به فرد اقليمي، از ديرباز مهد تمدن هاي گوناگون بوده است كه برخي از نشانه‌هاي اولين تمدن‌هاي شهرنشين و حتي فراتر از آن، برخي نشانه‌هاي انسان‌هاي عصر حجر در جاي جاي اين استان نمود دارد: تارنمای تابناک
٢ - در طول تاریخ تا دوران اسلامی می‌توان در محل فعلی شهر اصفهان ردپای شهرهای مختلفی تحت نام‌های متفاوت را پی‌گیری نمود. در دوران ساسانیان به دستور یزدگرد اول یک پادگان نظامی احتیاطی برای آموزش و اعزام نیروی کمکی احداث گردید. بغیر از این پادگان نیز سه مرکز نظامی در (مرو) و (گرگان) و (تیسفون) نیز بوجود آمده بود. این مراکز دارای نیروی ثابت بوده و فقط «سپاهان» برای تعلیم و اعزام نیروی کمکی پیش بینی شده بود. اصفهان کنونی در قدیم گابای (جی) نام داشت و در آغاز مرکز قبیله پَرِتاکِن یا پارتاکن (که نام ناحیه ی فریدن از آن به‌جا مانده) بوده است. پارتاکن یکی از قبایل بختیاری باستان بوده که در فریدن کنونی رفت و آمد داشته‌اند. به نظر می‌آید نام اسپهان (به معنی جایگاه ارتش) از ساسانیان به بعد جایگزین نام جی شده باشد. آن‌گونه که در سرگذشت نامه‌ها آمده، سواره‌نظام ساسانی به هنگام صلح در سبزه زارهای پیرامون اسپهان به ویژه در بخش غربی این شهر تا دامنه ی کوه‌ها و سرچشمهٔ زاینده‌رود استقرار می یافت. اسپهان از آنجا که ولیعهد نشین ساسانیان بود امتیازی نسبت به شهرهای ایران آن زمان به‌دست‌آورد. در زمان ساسانیان گاه اسپهان و گاه ارمنستان ولیعهدنشین شاهنشاهی ایران بود ولی اسپهان این امتیاز را نیز داشت که قلمروی نفوذ واسپوهران یا اعضای هفت خانواده ی بزرگ ایرانی صاحب نفوذ در پادشاهی نیز بود: تارنمای ویکی‌پدیا
(از این هفت دودمان، لااقل سه خاندان در عهد اشکانیان حائز این مقام عالی و ممتاز شده‌اند: کارن، سورن و اسپاهبذ که همه از نژاد اشکانیان بودند و لقب پهلو یعنی پارت داشتند. برای آگاهی بیشتر پیرامون اسپاهبذ و خاندان اسپهبدان نگاه کنید به نوشتاری از همین نگارنده: http://msnselectedarticles.blogspot.ca/2015/01/blog-post_27.html)
٣ - اصفهان به لحاظ واقع شدن در مركز جغرافیائى ایران و با داشتن آب و هوایی معتدل و خاكى حاصلخیز و آب كافى زاینده رود از دیرباز به عنوان مكانى براى سكونت، مورد توجه بوده است... در سال ١٩ هجرى قمرى اصفهان بدون جنگ و خونریزى و با انعقاد یك صلح نامه به دست سپاهیان اسلام افتاد و جزئى از سرزمین وسیعى شد كه اسلام بر آن حكومت مىكرد. در دوره ی سیصدساله ی پس از آن، این شهر اغلب دست به دست مىشد تا اینكه در قرن چهارم هجرى قمرى ، در زمان آل زیار و آل بویه، به عنوان پایتخت مورد استفاده قرار گرفت. در قرن پنجم، در دوران سلجوقیان، پایتخت امپراطورى وسیعى شد كه یك مرز آن رود سیحون و مرز دیگرش سواحل شرقى دریاى مدیترانه بود. غارت وحشیانه شهر به دست تیمورلنگ و قتل عام ساكنان آن در سال ٧٨٩ هجرى، اصفهان را به وضع اسف بارى دچار كرد. در زمان اولین حكمرانان صفوى در قرن دهم هجرى قمرى، اصفهان از مراكز مهم تجارت، فرهنگ و صنعت گردید و در اوایل قرن یازدهم (١٠٠٦ هجری قمرى) پایتخت شاه عباس از قزوین به اصفهان انتقال یافت و قریب یك قرن و نیم این شهر پایتخت سلسله صفویه بوده، از شهرت جهانى برخوردار شد. پس از هجوم سخت و وحشیانه محمود افغان به اصفهان و قتلعام مردم و سرنگونى شاه سلطان حسین صفوى، اصفهان دیگر مركزیت خود را از دست داده، سیر صعودى رونق و آبادانى آن متوقف شد. با روى كارآمدن سلسله ی قاجاریه و حاكمیت ظل السلطان بر اصفهان، بسیارى از آثار بجا مانده از دوران صفویه یا نابود شد و یا به فروش رفت، به طورى كه امروز نام آنها را تنها در میان كتاب ها مىتوان یافت. هم اكنون اصفهان از مراكز مهم صنعتى و تجارى ایران است و به دلیل وجود آثار تاریخى و باستانى بسیار و فضاهاى طبیعى فراوان مورد توجه ی ایرانیان و جهانگردان قرار دارد: تارنمای دادگستری کل استان اصفهان
گزارشاتي از وضعيت تپه ها ی آريايي در استان اصفهان
١ - به گزارش خبرگزاری تسنیم از اصفهان، "سارویه" یا "کهن دژ" یا "تپه اشرف" نام کتابخانه‌ای بوده در دژی قدیمی به همین نام در شهر جی سپاهان یا اصفهان کنونی، در کنار پل شهرستان که در کناره شمالی زاینده‌رود واقع شده است. در این کتابخانه بزرگ کتابهای فراوانی نگهداری می‌شده‌است. سارویه در حمله اعراب به ایران ویران شده و اکنون تنها بقایای آن به صورت
تپه‌ای برجا مانده است که بنام "تپه اشرف" معروف است. این دژ دارای دالان‌های متعددی بوده و به همین دلیل در ابتدای حمله‌ی اعراب کتابهای سارویه از دسترس محفوظ ماندند. نقل است که در زمان تهمورث، اختر‌شناسان خبر دادند که به زودی در مغرب زمین طوفان عظیمی برپا می‌شود، تهمورث از بیم سرایت این طوفان به سرزمین ایران دستور می‌دهد تا زمینی را بیابند که از گزند طوفان و زمین لرزه در امان باشد، پس از جستجو روستای جی در حوالی اصفهان را مناسب یافتند، سپس به دستور تهمورث دژ سارویه را در آنجا بنا کردند تا کتابهای موجود در گنج خانه سلطنتی به آنجا انتقال بیابد، بلکه از گزند طوفان در امان باشد و مردمان از دانش گذشتگان بی‌بهره نباشند. اعراب پس از تصرف اصفهان ابتدا بنای بیرونی کهن دژ از جمله کتابخانه سارویه را ویران کرده و سپس به منظور دستیابی به گنجینه‌های مخفی شده در خرابه‌های آن شروع به کند و کاو می‌کنند که همین امر، ویرانی بیشتری به بار آورده و بسیاری از کتاب‌ها و رسالات را از میان می‌برد. با این وصف باز هم کتابهای فراوانی که در دالان‌های زیر زمینی پنهان شده بود از نابودی مصون می‌ماند. اما از بد حادثه مدت زمانی بعد از حمله اعراب، سقف یکی از دالان ها فرو می‌ریزد و محل اختفای کتاب‌ها آشکار می‌گردد، کتاب‌ها به دستور خلیفه عباسی مطیع الله بر صد‌ها شتر بار شده و به بغداد منتقل می‌گردد که سرانجام در آنجا تمامی آنها از میان برده می‌شود: تارنمای خبرگزاری تسنیم
٢ - در سال هاي اخير، با رشد شهرنشيني شاهد خالي شدن روستاها از سکونت مردم هستيم... روستاي رحمت آباد در ٣٠ کيلومتري خوانسار نيز از چنين شرايطي برخوردار است. روستايي که زماني بيش از سه هزار نفر جمعيت داشت، اما اکنون با تمام صفا و صميميت اش کم تر از ٦٠٠ نفر در آن زندگي مي کنند. اين روستا در ١٢٠ کيلومتري شهر اصفهان واقع شده و به لحاظ گردشگري به دليل وجود يک تپه باستاني و آتشکده اي درخور توجه است. به گفته مردم روستاي رحمت آباد، تپه آريايي ها در اين روستا، قدمت بسياري دارد و محل سکونت مردم در قرن دوم هجري قمري بوده است... کيومرث خامه اي طول اين تپه را پانصد متر دانست و بيان کرد: در سال هاي اخير، برخي مردم به تصور اين که در اين تپه به دليل ارزش باستاني اش مي توان گنج پيدا کرد، شبانه به حفاري در آن پرداخته و موجب تخريب بخش هايي از اين اثر تاريخي شده اند. در تونل هاي اين تپه که قدم مي زنيم، در ميان زباله هاي بسياري که تپه را به مخروبه اي شبيه کرده اند، سفال هايي را مي يابيم که تشخيص دوره تاريخي آن ها به بررسي باستان شناسي نياز دارد. البته ساکنان روستاي رحمت آباد قدمت اين سفال ها را دوره ساساني مي دانند: تارنمای ابتکار
٣ - در پاره‌اي از نظريه‌ها مهاجرت آريايي ها را به سمت ايران به ٤ هزار سال پيش نسبت مي‌دهند. البته يكي از تازه‌ترين ديدگاه‌ها را جهانشاه درخشاني مطرح كرده است. او معتقد است خاستگاه نخست اين قوم، بستر كنوني خليج‌فارس بوده كه پس از سپري شدن دوران يخبندان و بالا آمدن سطح آب‌هاي درياي آزاد، آريايي‌ها بتدريج به فلات ايران و پهنه‌هاي ميان رودان تا فلسطين كوچ كرده‌اند و تمدن‌هاي آغازين آن ديارها را بنياد گذارده‌اند. اگر اين نظريه را بپذيريم، متعلق بودن اين غارها به اقوام آريايي موجه‌تر به نظر مي‌رسد. زيرا پس از مهاجرت آنها به سمت مركز ايران و براي فرار از بالا آمدن آب‌ها، آب و هواي منطقه‌اي سردسيري مانند رحمت‌آباد خوانسار، آنقدر براي آنها سرد بوده كه مجبور به حفر تونل در كوه و تپه‌ها مي‌شوند. خروج تدريجي و زمان بر نيمكره شمالي از دوران يخبندان هم بر وخامت اوضاع افزود و آنها را بر غارنشيني مصرتر كرد، اما از طرفي مي‌توان اين‌گونه در نظر گرفت كه سرماي هوا تا قرن‌ها بعد هم در منطقه مذكور ادامه داشته، پس ممكن است غارها قرن‌ها پس از حضور آريايي‌ها كنده شده باشد: تارنمای تابناک
٤ - از قدیم اصفهان به «نصف جهان» مشهور بوده است. دلیل این لقب برای اصفهان حضور ٦ هزار اثر تاریخی قدیمی در شهر های استان اصفهان است. یکی از این مکان‌ها، شهر تاریخی طالخونچه در ۱۲۰کیلومتری مرکز استان اصفهان و در منطقه ی مبارکه است. این شهر با قدمتی هزار ساله آثار تاریخی دوره های مختلف را در خود جای داده و از آن جمله می‌توان به مساجدی با معماری دوره ی صفویه، قلعه‌ها و بناهای قدیمی اشاره کرد. نام اصلی این شهر «طالقان جی» بوده که به دلیل خونریزی قوم مغول در این محل، نام آن به طالخونچه معروف گردید. این شهر همچنین زادگاه صاحب بن عباد بوده است: تارنمای ویکی‌پدیا
مردمان اصفهان و فرهنگ آنان
١ - مردم استان اصفهان به زبان فارسی و با لهجه‌های شیرین اصفهانی ، نایینی ، نطنزی ، خوانساری ، اردستانی ، جندقی ، فریدنی ، لری ، کوهستانی و ... سخن می‌گویند. در شهر اصفهان، مردم به زبان فارسی و لهجه‌ی شیرین اصفهانی سخن می‌گویند. از ویژگی‌های لهجه‌ی اصفهانی، اضافه کردن حرف «س» به آخر واژگان است که به جای است گفته می‌شود. یهودیان به زبان عبری و ارمنی‌ها با خودشان به زبان ارمنی سخن می‌گویند. بختیاری‌های شهر اصفهان به گویش لری گفتگو می‌کنند: تارنمای دانشنامه ی رشد
٢ - محمد علی جمال زاده می نویسد: «مشهور است كه اصفهانی ها لطیفه گو شیرین زبان، حاضر جواب زیرك نكته سنج و موقع شناس می باشند. این مطلب از نوشته ها و كتاب های گذشتگان و از نشست و برخاست گفتگو و معامله با آنان و خصوصاً زندگی بین ایشان به خوبی روشن می شود. تو گویی لطیفه پردازی و خوشمزگی خاص اصفهانی هاست و از اصفهان شورع شده و به اصفهان نیز ختم می گردد. خوشمزگی، لودگی و ترزبانی اصفهانی ها به طبقه و قشر خاصی از ایشان محدود نمی گردد. بلكه كوچك و بزرگ زن و مرد با سواد و بی سواد دهاتی و شهری عالم و جاهل آنها حاضر جواب مجلس آرا خوش صحبت خوشمزه و شیرین بیان می باشند».
«كریم شیره ای» دلقك دربار ناصر الدین شاه در اصفهان متولد و بزرگ شد و در آن جا به نام «كریم پشه » (به خاطر نیش و کنایه هایش) شهرت یافت و بعد تك و تنها به تهران آمد و بطور ناشناس در یك مجلس عروسی شركت نمود وشیرین كاری كرد و از فردای آن روز در تمام تهران مشهور شد و بالاخره مورد توجه شاه قاجار قرار گرفت و به دربار رفت و در آنجا صاحب دم و دستگاه و جاه وجلال گردید. پیش از او به نام «كربلایی عنایت » و یا به قول شاه عباس «كچل عنایت» بر می خوریم كه از دلقك های فهیم مردم دار و بزرگ دربار پادشاه صفوی بود و در همه جا همراه شاه می رفت و به خوشمزگی می پرداخت. شاردن در سفر نامه مفصل خود از احترام مخصوص و توجهی كه مردم اصفهان به «كل عنایت » می گذاردند یاد كرده و می نویسد: «مردم او را شخصیت فوق العاده می دانند. او ندیم شاه عباس بزرگ بود. مطالب شگفت انگیز درباره ی استعداد هنر و خوش مزگی های او نقل می كنند. بسیار حساس سریع الانتقال و تیزهوش بود. هر وقت میل داشت با یك ژست بسیار ساده بدن خود اشخاص را به خنده می آورد».
«اسمعیل بزاز» معروف نیز در اصفهان متولد شده بود و از دلقك های خوشمزه و با شعور و مورد توجه و احترام مردم و شاه بود. اسمعیل بزاز، ضمن انجام كار اصلی خود كه بزازی بود، دسته ای را برای خوشمزگی و بازیگری تشكیل داده بود و در ابتدا به منزل اعیان و رجال می رفت و به شیرین كاری می پرداخت و بعد كم كم پایش به دربار باز شد و به قول معروف «شاه شناس» شد و در آنجا به بازیگری و خوشمزگی پرداخت. ناصر نجمی در باره اسمعیل بزاز می نویسد: «اسمعیل بزاز از جمله سر دسته مطرب های تهران بود. او كه جوان اصفهانی بودبا خوشمزگی های مخصوص اصفهانی ها در آن روزگار هنر پیشه روحوضی بود. اسمعیل ذاتاً مردی خوش قلب و انسانی شریف بود كه در اواخر ضمن مطربی به كار بزازی می پرداخت ولی آنچه از كار مطربی و دلقكی به دست می آورد به فقراء و مستمندان می بخشید».
از نام آورترین مسخره های دوره گرد زمان حاضر كه همواره در خیابان چهارباغ اصفهان پلاس بود و صابون او به تن عده زیادی از مسافران تهرانی خورده بود و از او خاطرات بسیاری برجای مانده است «حبیب الله یوز باشی» معروف است كه در اصفهان و سایر نقاط كشور مثل كفر ابلیس مشهور خاص و عام بود. تهرانی ها كه وصفش را از قبل شنیده بودند به محض رسیدن به اصفهان سعی می كردند به هر ترتیب كه شده او را پیدا كرده و سر به سرش بگذارند و بخندند. یوزباشی هم كه سرش برای این كارها درد می كرد مانند رگبار متلك بار همه می كرد: تارنمای دادگستری کل استان اصفهان
برخی از مشاهیر استان اصفهان
عارفان، فیلسوفان و دانشمندان: صاحب بن عباد - محمدباقر مجلسی معروف به علامه مجلسی
سیاست پردازان: علیقلی خان سردار اسعد - نجفقلی خان صمصام‌السلطنه - ملک المتکلمین - نسید جمال‌الدین واعظ اصفهانی پدر محمدعلی جمال زاده - بی بی مریم بختیاری - سید حسن مدرس - حسام الدین دولت آبادی - دکتر حسین فاطمی - داریوش فروهر
سرایندگان، ادیبان و نویسندگان: هاتف اصفهانی - صائب تبریزی - جمال‌الدین عبدالرزاق و کمال الدین اسماعیل اصفهانی - عبدالوهاب نشاطِ اصفهانی - میرزا عباس شیدای اصفهانی - طرب اصفهانی - جلال‌الدین همایی - حسن وحید دستگردی - محمدعلی جمال زاده - امیرقلی امینی - دکتر سیف الله وحید نیا - پروین دولت آبادی - حمید مصدق - هوشنگ گلشیری - عبدالعلی ادیب برومند
تاریخ نگاران: حسن جابر انصاری - حسین سعادت نوری - لطف الله هنرفر - دکتر شاهین سپنتا
مترجمان: ابوالقاسم پاینده
نقاشان و نگارگران: محمدحسین مصورالملکی - شکرالله صنیع زاده - هادی تجویدی - محمود فرشچیان
موسیقی‌دانان، نوازندگان و خوانندگان: حسن کسایی - جلیل شهناز - علی تجویدی - جلال تاج اصفهانی - لیلا فروهر - حسن شماعی زاده - هوشمندعقیلی - علی اکبر گلپایگانی - ایرج (حسین خواجه امیری) - عبدالوهاب شهیدی - نصرالله معین نجف آبادی - احسان خواجه امیری
فیلم سازان و هنرمندان سینما و تئاتر: عبدالحسین سپنتا - ارحام صدر - جهانگیر فروهر- بهمن فرمان آرا - اصغر فرهادی - همایون ارشادی : تارنماها و منابع گوناگون
برخی از آثار تاریخی اصفهان
اصفهان سرشار از آثار هنری و تاریخی است که میدان نقش‌جهان، سی و سه پل، پل خواجو، پل مارنان، حمام شیخ بهایی، مسجد جامع، مسجد شیخ لطف‌الله، منار جنبان، برج کبوترخانه، گذر چهارباغ عباسی، سبزه میدان، کاخ چهلستون، آتشگاه اصفهان، کاخ عالی‌قاپو، کاخ هشت بهشت، کلیسای وانک، مدرسه چهارباغ و هتل عباسی از بارزترین آنها هستند: بسیاری از تارنماها
اصفهان (سپاهان) در زنجیری از سروده های این زمانه
سروده هایی درباره ی اصفهان و برخی نقاط آن از ملک‌الشعرای بهار، مهدی سهیلی، ادیب برومند، حسین منزوی، مجید نفیسی و همین نگارنده/ نگاه کنید به:
http://saadatnoury.blogspot.ca/2015/02/blog-post_13.html
برخی دیدنی ها و شنیدنی های استان اصفهان
کاخ چهلستون اصفهان
https://www.youtube.com/watch?v=mftxs8eDIQM
منار جنبان اصفهان و نمایش جنبیدن آن
https://www.youtube.com/watch?v=TYGdxDL2_0w
کلیسای وانک اصفهان
https://www.youtube.com/watch?v=hJQfTVTPu4Y
حمام شیخ بهایی اصفهان/ انگلیسی و فارسی
https://www.youtube.com/watch?v=7aHxuKyczqI
عمارت عالی قاپوی اصفهان
https://www.youtube.com/watch?v=Z5S60XI5AI8
میدان نقش‌جهان اصفهان
https://www.youtube.com/watch?v=n_l95R8W2wo
مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان
https://www.youtube.com/watch?v=nj7ZTAYFWMw
سی و سه پل اصفهان
https://www.youtube.com/watch?v=AV3xBB_IV2Q
پل خواجوی اصفهان
https://www.youtube.com/watch?v=ivp9FMGM4Ts
ترانه ی سر پل خواجو یارو وایسادس - اجرا: پریوش
https://www.youtube.com/watch?v=BPPahP_IXBM
رقص و ترانه ی سر پل خواجو یارو وایسادس
https://www.youtube.com/watch?v=HdpdBcItNoI
ترانه ی منار جنبون - اجرا: پریوش
https://www.youtube.com/watch?v=WK9Pmt1Xqv4
گزارش موزیکال پژمان تدین در مورد برخی نقاط اصفهان
https://www.youtube.com/watch?v=JfMat3oRrdM
یادداشت پایانی
درود بر مردمان آریایی اصفهان نخستین مرکز نظامی ایران باستان و با بهترین آرزو ها برای اصفهانی های پیوسته آگاه و لطیفه گو و شیرین زبان.
دکتر منوچهر سعادت نوری
گزیده ای از نوشتارها
http://msnselectedarticles.blogspot.ca/2015/02/blog-post_14.html
بخش های پیشین مجموعه ی ایرانیان درپهنه ی سرزمین نیاکان آریایی
http://msnselectedarticles.blogspot.ca/2014/04/blog-post_17.html
