اگر چه در سنگ نوشته ای از داریوش پادشاه هخامنشی در نقش رستم واقع در شمال شهرستان مرودشت استان فارس ایران می خوانیم: "من داریوش شاه، یک پارسی از نژاد آریایی، به هنگام سواری و سوارکاری خوب هستم، به هنگام تیرانداختن، کمانگیری خوب هستم، هم پیاده و هم سوار بر اسب" اما بنا بر نوشته ی پژوهشگران تاریخ ایران باستان، آریایی ها علاوه بر سوارکاری و تیراندازی، از بسیاری هنرهای دیگر و از جمله سرایندگی، رامشگری (خوانندگی و نوازندگی)، رقص و موسیقی نیز بهره مند بودند. به برخی از این هنرها در بخش های پیشین اشاره شد. در این بخش به بررسی آشنایی آریایی ها با هنر موسیقی می پردازیم:
موسیقی ایرانیان در دوران حکومت ماد: هرودوت مورخ یونانی از نیایش‌های آوازگونهٔ مغ‌ها بدون همراهی ساز سخن می‌گوید. در نیایش‌های زرتشتیان شاهد هستیم که متون شعرگونهٔ گات‌ها را با آهنگ می‌خواندند. مهمترین موسیقی آن دوران نغمات موسیقایی گات بوده است.
موسیقی ایرانیان در دوران هخامنشیان: از هردوت نقل است که در دوران امپراتوری هخامنشی، موسیقی نقش مهمی بخصوص در محاکم دادگاهی داشته است. او می‌گوید که وجود موسیقی برای مراسم مذهبی پرستش خداوند، بسیار ضروری بوده‌است... در این دوره سه نوع موسیقی رزمی، بزمی و مذهبی وجود داشته است که موسیقی رزمی آنها در هنگام جنگهای هخامنشیان اجرا می شده است. از سازهای آنها کرنای فلزی طویل را می‌توان نام برد که نمایانگر عظمت و گسترش موسیقی رزمی در دوران هخامنشیان بوده است. از موسیقی مذهبی هخامنشیان که در مراسم مذهبی زرتشتی اجرا می‌شده است می‌توان به سازهای شبیه به «سنج» (ساز کوبه‌ای) اشاره کرد. در کنار نغمات گات‌ها نوع دیگری از موسیقی با نام موسیقی رزمی و همچنین موسیقی بزمی در این دوره ساخته شد. طبل‌های این دوره، جنگجویان را با انگیزه ی رزم به میدان های نبرد می فرستاد ند و تنبورها و نی‌ها از آنها در جشن پیروزی به گرمی استقبال می کردند... یکی از خط و زبان های هفتگانه آن دوران که عامهٔ مردم از آن آگاه بودند، احتمالاً موسیقی بوده و آوازهایی از قبیل سوگ سیاوش را با آن خط و زبان می‌خواندند. البته سرودهای مذهبی گات‌ها به گونه ای موزون به صورت آواز خوانده می‌شده است و موسیقی غیرمذهبی به صورت رقص و آواز رایج بوده است.
موسیقی ایرانیان در دوران اشکانیان: در این دوره موسیقی جدیدی در ایران پدید آمد. در این دوره موسیقی آزاد و مردمی شد و از بند دولت و دربار گریخت. در این دوره افرادی چون "بخشی‌ها" در خراسان یا " گوسان‌ها" در تمامی مناطق ظهور کردند.
موسیقی ایرانیان در دوران ساسانیان: علاقه شاهان ساسانی به موسیقی، از روایات تاریخ نویسان و از روی نقوشی که بر روی ظرف‌های سیمین کنده کاری شده و از موزاییک‌های پیدا شده در بیشاپور کازرون و گچ بری‌های یافت شده در ری و نقوش برجسته، کاملاً نمودار می باشد... اردشیر پاپکان طبقات مختلف موسیقی دان ها را نیک می‌شناخت و برای هریک قانون مخصوصی وضع کرده بود. انوشیروان در رعایت قانون و حقوق هنرمندان سعی آشکار داشت و بهرام گور خود چکامه سرایی چیره دست بود. بهرام گور تعداد زیادی از این هنرپیشه گان و موسیقی دانان را به نام "لولی" از هندوستان خواست و در نقاط مختلف کشور پراکنده ساخت. عصر طلایی موسیقی ساسانیان را دوره ی سلطنت خسرو پرویز باید دانست. موسیقی در زمان وی به نهایت درجه ترقی خود رسید و تشویق‌های خسرو پرویز از صاحبان ذوق و دادن جایزه زیاد، این صنعت را در آن زمان رواج کامل داد و موسیقی دان‌های مشهوری مانند باربد و نکیسا به وجود آمد که در خنیاگری و رامشگری شهره آفاق شدند. با تشویق و حمایت دربار ساسانی از موسیقی دان‌ها، مردم نیز بتدریج علاقه مند به موسیقی شدند، بطوریکه در این دوره موسیقی دانان از رفاه و احترام بسیاری برخوردار بودند. نام اولین موسیقی دانان بزرگ ایرانی از قبیل باربد، نکیسا، بامشاد و رامتین و نیز نام بسیاری از الحان سازنده ی موسیقی و سازها از همان زمان برای ما به یادگار مانده است.
موسیقی دانان مشهور آریایی
باربَد ( فهلود، بهلبد، بهربد): نامورترین موسیقی دان، شاعر، بربت (بربط) نواز و خواننده ی دوران ساسانی در زمان پادشاهی خسرو پرویز (از ۵۹۰ تا سال ۶۲۸ میلادی) است. ابن خردادبه در کتاب اللهو و الملاهی به نغمه هایی اشاره می کند که باربَد برای خسرو پرویز ساسانی ساخته است:
قیصر به ماه میماند و خاقان به خورشید/ و سرور من همانند ابری است آبستن باران که اگر بخواهد ماه را می پوشاند و اگربخواهد خورشید را: تارنمای گزیده ای از نوشتارها
باربد یکی از استادان موسیقی در زمان خسرو پرویز است و "سرود خسروانی" از ابتکارات اوست: واژه نامه ی نوین تالیف محمد قریب
باربد جهرمی یا باربُذ نام مطرب خسروپرویز است . گویند اصل او از جهرم بوده که از توابع شیراز است و در فن بربط نوازی و موسیقی دانی نظیر نداشته و سرود مسجع از مخترعات اوست و آن سرود را خسروانی نام نهاده بود (برهان). گویند باربد که در فن بربط نوازی استاد بوده در مجلس خسروپرویز نظم نمینواخت ، و آن مسجع بود مبتنی بر مدح و آفرین خسرو، و این قسم سخن را سرود و نوای خسروانی خوانند... سلمان گوید: از پی خسرو گُل بلبل شیرین گفتار/ نغمه ٔ باربد و صوت نکیسا آورد: لغت نامه ی دهخدا/ تارنمای واژه نامه پارسی ویکی
نکیسا: یکی از رامشگران عهد خسروپرویز است ، اختراع خسروانی را بدو نسبت داده اند. (کریستن سن از حاشیه ٔ برهان قاطع چاپ معین): لغت نامه ی دهخدا/ تارنمای واژه نامه پارسی ویکی
نکیسا موسیقی‌دان، رامشی، چنگ نواز و خوانندهٔ عهد ساسانی است که نظامی گنجوی در کتاب خسرو و شیرین، و به‌تَبَعِ او، امیرخسرو دهلوی در کتاب شیرین و خسرو از او یاد کرده اند:تارنمای ویکی پدیا
بامشاد نوازنده و موسیقی‌دان دورهٔ خسروپرویز دوم ساسانی است که او را چون باربد کم‌مانند دانسته‌اند. بامشاد از آن گویند که بامداد چنان می‌نواخت و می‌خواند که همه کس را شاد می‌کرد. نام بامشاد در چکامه‌ای از منوچهری آمده است: بلبل باغی به باغ دوش نوایی بزد/ خوبتر از باربد، نیکتر از بامشاد: تارنمای ویکی پدیا
رامتین (نام های دیگر: رام، رامی، رامین و رامنین) از موسیقی دانان به نام ایران در دوران پادشاهی ساسانیان و هم عصر دیگر موسیقی دانانی چون باربد و نکیساست. او را واضع چنگ و استاد در نواختن این ساز می‌دانند و برخی وی را همان رامین عاشق ویس می شناسند. دکتر معین در فرهنگ فارسی اعلام خود در معرفی رام (رامتین) معشوق ویس چنین آورده است: " آن را نام شخصی دانسته اند که واضع چنگ بوده است". در اشعار فارسی نیز نام رامتین ذکر شده است: حاسدم خواهد که شعر او بُوَد تنها و بس/ بازنشناسد کسی بربط به چنگ رامتین (منوچهری) - نشان است او که چنگ با آفرین کرد/ که او را نام، چنگِ رامتین کرد (فخرالدین اسعد گرگانی): تارنمای ویکی پدیا
از دیگر موسیقی دانان دربار ساسانی می‌توان به " كوسان نواگر"، " آفرین"، " سركش یا سركب یا سركس یا سركیس"، " آزاد وار چنگی كاسه گر" و " خسروانی" اشاره كرد: تارنمای ویستا
آگاهی های بیشتر در مورد شاهان دوستدار موسیقی در دوران ساسانیان
۱ - عهد ساسانیان یکی از درخشان ترین دوره های موسیقی در ایران باستان است. پادشاهان ساسانی برای موسیقی و موسیقی دان جایگاهی والا قائل بودند و به موسیقی علاقه ای وافر داشتند، به گونه ای که حتی به هنگام شکار نیز از لذت شنیدن موسیقی خود را محروم نمی کردند و همواره گروهی خنیاگر و رامشگر را با خود همراه می بردند... در شاهنامه آمده است که بهرام گور به هنگام شکار بر شتری نیرومند چهار رکاب استوار می کرد و خود بر رکاب های زرین آن برمی نشست و کنیزکی رامشگر چنگ نواز را بر رکاب های سیمین می نشاند تا در بیابان و به دنبال نخچیر از نوای او بهره مند شود. آثاری از این دست در گچبری های عهد ساسانی که در ری یافت شده نیز دیده می شوند. همچنین تصاویر زیبایی نیز، بر روی سه ظرف نقره ای با صحنه هایی از شکار و بزم و رقص کنده کاری شده اند که در حال حاضر در موزه ایران باستان نگهداری می شود: تارنمای گزیده ای از نوشتارها
۲ - انوشیروان پادشاه ساسانی به هنر رقص توجه داشت و مطربان و رقصان هندی را به دربار خود آورد: تارنمای گزیده ای از نوشتارها
۳ - بهرام گور: بهرام پنجم یا وهرام پنجم یا بهرامِ گور از ۴۲۱ تا سال ۴۳۸ میلادی پادشاه ساسانی بود. وی به جای پدر، یزدگرد یکم، بر تخت نشست.سروده ی منسوب به بهرام گور: منم آن شیر گله/ منم آن پیل یله/ نام من بهرام گور/ پدرم یزدگرد یکم/ پادشاه ساسانی و شاهپور. بهرامِ گور برای موسیقی و موسیقی دان جایگاهی والا قائل بود: بسیاری از تارنماها
۴ - خسرو دوم یا خسرو پرویز (از ۵۹۰ تا سال ۶۲۸ میلادی)، بیست و چهارمین پادشاه ساسانی و از نامدارترین شهریاران دودمان ساسانیان است. او به جای پدر ش، هرمز چهارم بر تخت پادشاهی نشست. در آغاز پادشاهی، با شورش بهرام چوبین رویارو شد و پس از شکست از سپاه وی به روم گریخت. اندکی بعد با حمایت قیصر روم و با سپاهی که وی در اختیارش گذاشته بود به ایران بازگشت، بهرام را شکست داد و تاج و تختش را پس گرفت. قیصر روم همچنین دخترش که مریم نام داشت را به زنی به او داد که برای او پسری به نام شیرویه آورد که بعدها پدر را زندانی و به قتل رساند و تخت شاهی را غصب کرد. همچنین خسرو همسر دیگری به نام شیرین داشت که داستان عشق آن دو از پرآوازه‌ترین داستان‌های عاشقانه ادبیات فارسی است و یک نسخهٔ معروف آن را نظامی گنجوی سروده است. در زمان خسرو پرویز، مرزهای ایران به نهایت گسترهٔ خود رسید و موسیقی و هنر رونق یافت. او را آخرین پادشاه قدرتمند ساسانی می‌دانند: تارنمای ویکی پدیا
تهیه و تدوین:
دکتر منوچهر سعادت نوری
*
همچنین نگاه کنید به
نخسیتن سرایندگان آریائی: تارنمای گزیده ای از نوشتارها
آریایی ها و هنر رقص: تارنمای گزیده ای از نوشتارها
تاریخ موسیقی ایران: تارنمای ویکی پدیا
سرگذشت موسیقی ایران: تألیف روح الله خالقی
موسیقی در دوران ساسانیان: تارنمای ویکی پدیا
تاریخ موسیقی ایران: تألیف حسن مشحون
باربد: تارنمای ویکی پدیا
موسیقی در عصر هخامنشیان: تارنمای سرزمین ما ایران
دکتر منوچهر سعادت نوری
*
همچنین نگاه کنید به
نخسیتن سرایندگان آریائی: تارنمای گزیده ای از نوشتارها
آریایی ها و هنر رقص: تارنمای گزیده ای از نوشتارها
تاریخ موسیقی ایران: تارنمای ویکی پدیا
سرگذشت موسیقی ایران: تألیف روح الله خالقی
موسیقی در دوران ساسانیان: تارنمای ویکی پدیا
تاریخ موسیقی ایران: تألیف حسن مشحون
باربد: تارنمای ویکی پدیا
موسیقی در عصر هخامنشیان: تارنمای سرزمین ما ایران
