در بخش ۴۵ این مجموعه قبلا به فهرستی از" جشن های مشهور آرین ها " و از جمله به جشن تیرگان اشاره شد. در این بخش به شرح نکاتی در مورد " جشن تیرگان " می پردازیم:
تیرگان در فرهنگ واژه ها
تیرگان = جشنی که در تیر روز در سیزدهم تیر بر پا می شده است: واژه نامه ی نوین تالیف محمد قریب
تیرگان = یکی از جشن های ایرانی در روز تیر از ماه تیر یا سیزدهم تیرماه باستانی است. زرتشتیان این جشن را در دهم تیر برگزار می‌کنند... تیرگان یکی از جشن های برابری روز و ماه در گاه شماری ایران باستان است. تیر ایزد نگهدارنده ی باران است و به جهت اهمیت باران در سرزمین ایران، جشن تیرگان یکی از مهمترین جشن های باستانی ایران بوده است. تیرگان همچنین در تاریخ اساطیری ایران، سالروز تیرافکندن آرش کمانگیر برای تعیین مرز ایران و توران بود که به پایان یافتن جنگ انجامید: لغت نامه ی دهخدا/ تارنمای واژه نامه پارسی ویکی
تیرگان = نام روز سیزدهم است از تیرماه - گویند در این روز منوچهر با افراسیاب صلح کرد (ناظم الاطباء): لغت نامه ی دهخدا/ تارنمای واژه نامه پارسی ویکی
تیرگان = یکی از جشن‌های ایرانی است. این جشن در گرامی داشت تیشتر (ستارهٔ باران آور در فرهنگ ایرانی) است و بنا به سنت در روز تیر (روز سیزدهم) از ماه تیر انجام می‌پذیرد. در تواریخ سنتی تیرگان روز کمان کشیدن آرش کمانگیر و پرتاب تیر از فراز البرز است. همچنین جشن تیرگان به روایت ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه، روز بزرگداشت مقام نویسندگان در ایران باستان بوده است: تارنمای ویکی‌پدیا
تیرگان = اين جشن آريايي که از پـيـش از مسيح در ميان آريايي ها به ويژه ايرانيان رواج بسيار داشته، هم اکنون نيز در بـيـن ايرانيان ارمني و ديگر ارمني هاي جهان مرسوم است: تارنماي فرهنگسرا
تیرگان = اين جشن آريايي که از پـيـش از مسيح در ميان آريايي ها به ويژه ايرانيان رواج بسيار داشته، هم اکنون نيز در بـيـن ايرانيان ارمني و ديگر ارمني هاي جهان مرسوم است: تارنماي فرهنگسرا
جشن تیرگان در سرزمین نیاکان آریایی
* بر اساس تقویم باستانی مازندران شب سیزدهم تیرماه ازماه‌های تقویم مازندرانی که با تیرماه خورشیدی متفاوت است جشن تیرماه سیزه شو در آمل برگزار می‌شود. این جشن را تیرگان نیز می‌نامند چون سیزدهمین روز هر ماه قدیم نیز تیر نامگذاری شده است و همزمان شدن نام روز با نام ماه را به عنوان تیرگان جشن می‌گیرند. در مازندران جشن تیرگان با نام تیرماه سیزده شو در شب سیزدهم آبان ماه نیز برگزار می‌شود.
* مردم مهدی شهر (سنگسر) نیز این جشن باستانی را به نام "جشن تیر مویی سیزده" در تاریخ ۲۲ آبان مقارن با روز سیزدهم ماه اوریا تقویم سنگسری در قالب جشنواره برگزار می‌کنند. در این جشن غذای مخصوصی به نام سیزده تامو طبخ می‌شود.
* جشن تیرگان هر ساله در یکم تیر ماه در فراهان برگزار می‌شود. این جشن به شکرانه برداشت گندم انجام می‌شود و ریشه در باورهای مردم منطقه دارد که تا به امروز نیز حیات داشته است.
* جشن تیرگان همه ساله در کوه دماوند، آمل و همه ساله توسط زرتشتیان ایران در شهرهای تهران، کرج، یزد و روستاهای اطراف، میبد، اردکان، کرمان، بم، شیراز، اصفهان، اهواز، منطقه فراهان در روز دهم تیر برگزار می‌شود: تارنمای ویکی‌پدیا
آداب و رسوم جشن تیرگان
این جشن در میان ایرانیان دوره ای ده روزه داشت و از تیر روز «سیزدهم تیر» شروع و در بادروز، بیست و دوم تیر، پایان می‌گرفت. زرتشتیان ایران تیرگان را "تیر و جشن" می‌نامند و برایش اهمیت فراوانی قائل می‌باشند. لباس و پوشاک نو پوشیده و نقل و شیرینی و خوراکی‌های سنتی پخته و خانه را پاکیزه می‌نمایند. بامدادان شستشو کرده و خواندن اوستا را بسیار نیکو می‌دارند. در این جشن بندی از تارهای هفت رنگ ابریشم یا نخ با رشته‌هایی از سیم زرین نازک بافته و این بند را تیروباد می‌نامند. این بند را به مچ دست یا دکمه لباس بسته تا روز پایان جشن یا روز باد ایزد با خود داشتند. آنگاه در روز پایانی به دشت یا بام خانه رفته بند را باز کرده و در میان فریاد و بانگ شادمانی به باد می‌سپارند. «این کردار اشاره‌ای به عمل حماسی “آرش کمانگیر” دارد که با “رها کردن تیر” مرز ایران را مشخص نمود» و از باد می‌خواهند تا آرزو و خواسته‌هایشان را به عنوان پیام رسان به همراه ببرد.
از دیگر آداب این جشن فال کوزه است، در روز دوازدهم تیر دختری کوزه‌ای خالی را در جمع دوستان می‌گرداند و هر کس به نیتی چیزی در آن می‌اندازد. سپس پارچه سبزی روی کوزه می‌کشند و بر روی آن آینه گذاشته و در پای درختی جای می‌دهند. عصر روز تیر و جشن، دوستان، روز پیش دور هم جمع شده و اشعاری از حافظ و فردوسی و یا دو‌بیتی های مردمی (فولکریک) خوانده و همان دختر دست در کوزه کرده و چیزی بیرون می‌آورد. صاحب آن شی نیت خود را با شعری که همزمان خوانده شده، سنجیده و فال گرفته و آن را شگون می‌داند.
از دیگر آداب این جشن آبریزگان است، این جشن در کنار آب‌ها، همراه با مراسمی وابسته با آب و آب‌پاشی و آرزوی بارش باران در سال پیش‌ِرو همراه بوده و همچون دیگر جشن‌هایی که با آب در پیوند هستند، با نام عمومی «آبریزگان» یا «آب پاشان» یا «سر شوران» یاد شده است. ابوريحان در مورد جشن آب پاشان مي‌نويسد: در اين روز مردم به يكديگر آب مي‌پاشند و سبب كه در كشور ايران ديرگاهي باران نباريد و ناگهان باران سخت بباريد و مردم باين باران تبرك جستند و از اين آب بيكديگر پاشيدند و اين كار همين طور در ايران مرسوم ماند...: تارنماها و منابع گوناگون
تیر و روز تیر و تیرگان: در زنجیری از سروده ها
فرشته را ز حلاوت دهان پر آب شود/ چو از حرارت می، دلبرم لبان لیسد
روان ز دیدهٔ افلاکیان شود جیحون/ نصال تیرت+ اگر قبضهٔ کمان لیسد: رودکی
+ نصال تیر = پیکان تیر، بخش تیز و انتهایی تیر
*
چو "آرش" که بردی به فرسنگ " تیر " / چو پیروزگر "قارن" شیر گیر...: فردوسی
*
ای نگار تیربالا، روز تیر/ خیز و جام باده ده، بر لحن زیر: مسعود سعد سلمان
*
به روز تير و مه تير، عزم شادي کن/ که از سپهر، ترا فتح و نصرت آمد تير: شمس الدین محمد شمس فخری اصفهانی (شمس فخری)
*
بوالعجب هنگامه ای خلق جهان آراستند/ طرفه جشنی جانفزا پیر و جوان آراستند
تا ز تنشان روح نگریزد ز شادی در عروق/ رشته‌ها هر یک ز بهر حبس جان آراستند...
یا فکند آرش کمانی تیری از آمل به مرو
کز طرف فرخنده جشنی تیرگان آراستند...: قاآنی
*
چون زور کمان در بر و دوش تو رسد/ تیرش به لب چشمهٔ نوش تو رسد
گوئی زهش از حدیث من تافته‌اند/ زیرا که به صد حیله به گوش تو رسد: مهستی گنجوی
*
همگی کودکان مهد منند/ تیر و اسفند و بهمن و مرداد
گه روم، آسیا بگردانم/ گه بخرمن و زم، زمان حصاد...: پروین اعتصامی
*
فروردین روز، ستایش فروهر پاکان و اشویان کن تا خشنودتر شوند
اردیبهشت روز، به آتشگاه شو/ خورداد روز، جوی کن
تیر روز، کودک به تیراندازی و نبرد و سواری آموختن فرست
امرداد روز، دار و درخت نشان/ شهریور روز، شاد باش...: ملک الشعرای بهار
*
با رنگ و بویت ای گل گل رنگ و بو ندارد/ با لعلت آب حیوان آبی به جو ندارد
از عشق من به هر سو در شهر گفتگویی ست/ من عاشق تو هستم این گفتگو ندارد
جز وصف پیش رویت در پشت سر نگویم/ رو کن به هر که خواهی گل پشت و رو ندارد
گر آرزوی وصلش پیرم کند مکن عیب/ عیب است از جوانی کاین آرزو ندارد
سوزن ز تیر مژگان وز تار زلف نخ کن/ هر چند رخنهٔ دل تاب رفو ندارد...: شهریار
*
تيرماه و جشن تيرگان در خزان: در ادبـيات ايران، نمونه هاي زيادي را مي توان يافت که نشان دهنده تيرماه در فصل خزان بوده است از جمله:
بهار و تموز و زمستان و تير/ نيا سود هرگز يل شيرگير ( فردوسي )
اگر به تيرمه از جامه بـيش بايد تير/ چرا برهنه شود بوستان چو آيد تير( عنصري )
گهي نو بهار آيد و گاه تير/ جوان است گيتي گه و گاه پـير( اسدي ): تارنماي فرهنگسرا
آرش به معنی "تیر تیز رو و روان" و داستان آرش کمانگیر در شاهنامه
" آرش " در متون مختلف عربی و فارسی به صورت های مختلف ضبط شده است مثل:
" أرش"،"ارشش"،"ارجس"،" ارخش"،"ایرش"،"ارسناس"،"ایرشی"،"تاریش"،"اترش" اما اصل واژه در اوستاست که به معنی "تیر تیز رو و روان" است و در پهلوی " آرش" شده است. در اوستا آرش را "اِرِخشه" خوانده‌اند و معنای آن را «تابان و درخشنده»، «دارنده ساعد نیرومند» و «خداوند تیر شتابان» دانسته اند. در اوستا لقب آرش بهترین تیرانداز است که گمان بر این است که در متون فارسی و عربی به صورت " ارشیشا طیر" آمده است که در فارسی "شیوا تیر" شده است. "شیوا " به معنی تند و تیز شتابنده است و جمعا به معنی "تیر تیز رو" می باشد. (فرهنگ نام های اوستا)، این لقب آرش را در پهلوی " ایرش شیباک تیر" دانسته اند (فرهنگ نام های شاهنامه) که همان تیر تیز رو و روان است که ترجمه ی پهلوی آن " شی پاک تیر" است. داستان " آرش کمانگیر " و تیر اندازی وی، در شاهنامه نیامده است، اما فردوسی، در داستان های دیگر شاهنامه ، به اجمال اشارات متعددی به آرش و خاندان وی دارد و از دلاوری و تیر دور پرواز خاندان و دلاوری وی، سخن می گوید... : تارنمای دکتر منصور رستگار فسایی
تیر و روز تیر و تیرگان: در زنجیری از سروده ها
فرشته را ز حلاوت دهان پر آب شود/ چو از حرارت می، دلبرم لبان لیسد
روان ز دیدهٔ افلاکیان شود جیحون/ نصال تیرت+ اگر قبضهٔ کمان لیسد: رودکی
+ نصال تیر = پیکان تیر، بخش تیز و انتهایی تیر
*
چو "آرش" که بردی به فرسنگ " تیر " / چو پیروزگر "قارن" شیر گیر...: فردوسی
*
ای نگار تیربالا، روز تیر/ خیز و جام باده ده، بر لحن زیر: مسعود سعد سلمان
*
به روز تير و مه تير، عزم شادي کن/ که از سپهر، ترا فتح و نصرت آمد تير: شمس الدین محمد شمس فخری اصفهانی (شمس فخری)
*
بوالعجب هنگامه ای خلق جهان آراستند/ طرفه جشنی جانفزا پیر و جوان آراستند
تا ز تنشان روح نگریزد ز شادی در عروق/ رشته‌ها هر یک ز بهر حبس جان آراستند...
یا فکند آرش کمانی تیری از آمل به مرو
کز طرف فرخنده جشنی تیرگان آراستند...: قاآنی
*
چون زور کمان در بر و دوش تو رسد/ تیرش به لب چشمهٔ نوش تو رسد
گوئی زهش از حدیث من تافته‌اند/ زیرا که به صد حیله به گوش تو رسد: مهستی گنجوی
*
همگی کودکان مهد منند/ تیر و اسفند و بهمن و مرداد
گه روم، آسیا بگردانم/ گه بخرمن و زم، زمان حصاد...: پروین اعتصامی
*
فروردین روز، ستایش فروهر پاکان و اشویان کن تا خشنودتر شوند
اردیبهشت روز، به آتشگاه شو/ خورداد روز، جوی کن
تیر روز، کودک به تیراندازی و نبرد و سواری آموختن فرست
امرداد روز، دار و درخت نشان/ شهریور روز، شاد باش...: ملک الشعرای بهار
*
با رنگ و بویت ای گل گل رنگ و بو ندارد/ با لعلت آب حیوان آبی به جو ندارد
از عشق من به هر سو در شهر گفتگویی ست/ من عاشق تو هستم این گفتگو ندارد
جز وصف پیش رویت در پشت سر نگویم/ رو کن به هر که خواهی گل پشت و رو ندارد
گر آرزوی وصلش پیرم کند مکن عیب/ عیب است از جوانی کاین آرزو ندارد
سوزن ز تیر مژگان وز تار زلف نخ کن/ هر چند رخنهٔ دل تاب رفو ندارد...: شهریار
*
تيرماه و جشن تيرگان در خزان: در ادبـيات ايران، نمونه هاي زيادي را مي توان يافت که نشان دهنده تيرماه در فصل خزان بوده است از جمله:
بهار و تموز و زمستان و تير/ نيا سود هرگز يل شيرگير ( فردوسي )
اگر به تيرمه از جامه بـيش بايد تير/ چرا برهنه شود بوستان چو آيد تير( عنصري )
گهي نو بهار آيد و گاه تير/ جوان است گيتي گه و گاه پـير( اسدي ): تارنماي فرهنگسرا
آرش به معنی "تیر تیز رو و روان" و داستان آرش کمانگیر در شاهنامه
" آرش " در متون مختلف عربی و فارسی به صورت های مختلف ضبط شده است مثل:
" أرش"،"ارشش"،"ارجس"،" ارخش"،"ایرش"،"ارسناس"،"ایرشی"،"تاریش"،"اترش" اما اصل واژه در اوستاست که به معنی "تیر تیز رو و روان" است و در پهلوی " آرش" شده است. در اوستا آرش را "اِرِخشه" خوانده‌اند و معنای آن را «تابان و درخشنده»، «دارنده ساعد نیرومند» و «خداوند تیر شتابان» دانسته اند. در اوستا لقب آرش بهترین تیرانداز است که گمان بر این است که در متون فارسی و عربی به صورت " ارشیشا طیر" آمده است که در فارسی "شیوا تیر" شده است. "شیوا " به معنی تند و تیز شتابنده است و جمعا به معنی "تیر تیز رو" می باشد. (فرهنگ نام های اوستا)، این لقب آرش را در پهلوی " ایرش شیباک تیر" دانسته اند (فرهنگ نام های شاهنامه) که همان تیر تیز رو و روان است که ترجمه ی پهلوی آن " شی پاک تیر" است. داستان " آرش کمانگیر " و تیر اندازی وی، در شاهنامه نیامده است، اما فردوسی، در داستان های دیگر شاهنامه ، به اجمال اشارات متعددی به آرش و خاندان وی دارد و از دلاوری و تیر دور پرواز خاندان و دلاوری وی، سخن می گوید... : تارنمای دکتر منصور رستگار فسایی
تیرگان در منظومه ی آرش کمانگیر
۱ - م. ا. به آذین در بخش " درآمد " یا مقدمه ی منظومه ی آرش کمانگیر سروده ی سیاوش کسرایی چنین آورده است:
پادشاهي منوچهر و جنگ با افراسياب، شكست از پي شكست، خاك ايران لگدكوب اسبان دشمن. از يك سو غرور بي آزرم پيروزي، از سوي ديگر ننگ و نوميدي و درماندگي. سپاه توران تا قلب مازندران و دامنه البرز تاخته و در پي آن است كه در سرزمين‌هاي تازه گشوده پاي گيرد و از آن پايگاهي براي تاخت و تاز آينده خود بسازد. دشمن رياكارانه به آشتي سرفرود مي‌آورد ولي اين همه براي فرصت جشن است. دشمن عشوه مي‌دهد. ريشخند مي‌كند با وانمود بزرگواري فاتحان مغرور، به اندازۀ يك پرتاب تير از پيروزي‌هاي خود چشم مي‌پوشد. يك تير پرتاب!... در حدود شصت تا صد گز. ولي سرنوشت از رخنه اي بدين ناچيزي راه به روي خود مي‌گشايد. به روایتی که در اوستا و در آثارالباقیه ی ابوریحان بیرونی آمده است، كمانداري به نام" آرش" از ميان پهلوانان ايران، قدم پيش مي‌گذارد.گشاد ژه کمانش را و نیروی جانش آن را تا کناره ی جیحون می برد و بر ساق درخت گردویی کهنسال می نشاند. در اين ميان از هستي آرش جز دود و غبار چيزي بر جاي نمي‌ماند، نيست مي‌شود، ولي زندگي با رخساري تازه، شسته از ميان خس و خاشاك سر بر مي‌آورد: صفحه ی ۱۳۴ کتاب خون سیاوش همراه با منظومه ی آرش کمانگیر از سیاوش کسرایی/ انتشارات امیر کبیر- چاپ ۱۳۴۱ تهران
۲ - سیاوش کسرایی در منظومه ی آرش کمانگیر چنین سروده است:
شامگاهان ، راه جویانی که می‌جستند آرش را به روی قلّه‌ها، پی گیر، باز گردیدند،
بی نشان از پیکر آرش، با کمان و ترکشی بی تیر
آری، آری، جان خود در تیر کرد آرش/ کار صدها صدهزار تیغه‌ی شمشیر کرد آرش
تیر آرش را سوارانی که می‌راندند بر جیحون، به دیگر نیمروزی از پی آن روز،
نشسته بر تناور ْساقِ گردویی فرو دیدند
و آنجا را، از آن پس، مرز ایرانشهر و توران بازنامیدند.../ بیشتر: تارنمای ایران بوم
یادداشت پایانی
۱ - جشن تیرگان بر همه ی ایرانیان و بر تمام دوستداران فرهنگ و تاریخ ایران خوش و شادمانه باد
۲ - جشن تیرگان در بسیاری سال ها و از جمله امسال، با جشن استقلال ایالات متحده آمریکا در روز ۴ ژوئیه (جولای) همزمان است. این روز تاریخی بر همه ی نیک اندیشان آمریکا نیز شاد و خجسته باد
۲ - جشن تیرگان در بسیاری سال ها و از جمله امسال، با جشن استقلال ایالات متحده آمریکا در روز ۴ ژوئیه (جولای) همزمان است. این روز تاریخی بر همه ی نیک اندیشان آمریکا نیز شاد و خجسته باد
دکتر منوچهر سعادت نوری
*
همچنین نگاه کنید به
تیر روز جشن تیرگان: تارنمای بیتوته
“تیر مویی سیزده” جشن باستانی مردم مهدی شهر: تارنمای مهدی شهر نیوز
جشنواره تیرگان در تورنتو کانادا: تارنمای ویکی‌پدیا
جشن تیرگان در کانادا: تارنمای بی بی سی
گزارش صدای آمریکا از تیرگان ۲۰۱۱: تارنمای یوتیوب
جشنواره تیرگان در استکهلم سوئد: تارنمای بخش فارسی رادیو سوئد
آرش کمانگیر در شاهنامه و متون دیگر: دکترمنصور رستگار فسایی
جشن ملی تیرگان شاد باد/ سیزدهم تیرماه (۴ جولای) - از شکوه میرزادگی: تارنمای ايرون
جشن تیرگان - از دکتر محمود روح الاميني: تارنماي فرهنگسرا
گزیده ای از نوشتارها
http://msnselectedarticles.blogspot.ca/2017/06/blog-post_29.html
همچنین نگاه کنید به
تیر روز جشن تیرگان: تارنمای بیتوته
“تیر مویی سیزده” جشن باستانی مردم مهدی شهر: تارنمای مهدی شهر نیوز
جشنواره تیرگان در تورنتو کانادا: تارنمای ویکی‌پدیا
جشن تیرگان در کانادا: تارنمای بی بی سی
گزارش صدای آمریکا از تیرگان ۲۰۱۱: تارنمای یوتیوب
جشنواره تیرگان در استکهلم سوئد: تارنمای بخش فارسی رادیو سوئد
آرش کمانگیر در شاهنامه و متون دیگر: دکترمنصور رستگار فسایی
جشن ملی تیرگان شاد باد/ سیزدهم تیرماه (۴ جولای) - از شکوه میرزادگی: تارنمای ايرون
جشن تیرگان - از دکتر محمود روح الاميني: تارنماي فرهنگسرا
گزیده ای از نوشتارها
http://msnselectedarticles.blogspot.ca/2017/06/blog-post_29.html
بخش های پیشین مجموعه ی ایرانیان درپهنه ی سرزمین نیاکان آریایی
