خیابان چهارباغ اصفهان
ملکه دلارام بانو
ملکه دلارام بانو یا دلارام خانم (زاده ی گرجستان – درگذشته ی ۱۶۴۷ م در اصفهان) همسر دوم ولیعهد صفوی، محمدباقر صفی میرزا و ملکه ی مادر شاه صفی بود. دلارام از طرف یکی از امیران گرجستان به شاه عباس بزرگ هدیه شد. شاه بعداً او را به پسرش محمدباقر صفی میرزا هدیه داد. دلارام در سال ۱۶۱۱ سام میرزا (شاه صفی) را به دنیا آورد. دلارام در سال ۱۶۴۷ م در اصفهان درگذشت یا به گفته ی برخی منابع به دست آنا خانم (ملکه ی همسر شاه صفی) مسموم شد. او سرانجام در حرم امام رضا در مشهد دفن گردید
ملکه آنا بانو
ملکه آنا بانو یا آنا خانم چرکسی (درگذشت در ۹ سپتامبر ۱۶۴۷ م/ ۱۸ شهریور ۱۰۲۶ خورشیدی) ملکه ی همسر، شاه صفی و در دوره ی شاه عباس دوم، جانشین شاه صفی، ملکه ی مادر بود. او با شاه صفی پسر شاهزاده محمد باقر میرزا پسر ارشد شاه عباس بزرگ ازدواج کرد. بعد از مرگ شاه صفی، پسرش عباس دوم بر تخت شاهی نشست. قوهٔ سه گانه متشکل از ساروتقی اعتمادالدوله محمد علی خان و جانی خان شاملو، در اتحاد با آنا خانم و به طور مؤثر در سه سال اول حکومت شاه عباس دوم قدرت را دست داشتند. ساروتقی با حفظ موقعیت خود به عنوان بزرگ وزیر، آنا خانم را با خود متحد و برای تحکیم قدرت در درون جناح خود استفاده کرد. ژان شاردن سیاح فرانسوی به دوستی و همکاری آن دو پس از به تخت نشستن شاه عباس دوم اشاره کرده است. او دربارهٔ آن ها می گوید: قدرت مادران شاه ایران زمانی که شاه جوان است به اوج می رسد. مادر شاه عباس دوم تأثیر بسیار زیادی داشت که مطلق بود. او [ملکه ی مادر] با وزیر اعظم در ارتباط نزدیک بود و به یکدیگر کمک می کردند. ساروتقی مأمور و محرم اسرار ملکه ی مادر بود. او [ساروتقی] برای ملکه ثروت فراوان جمع می کرد. در واقع او [آنا خانم] از طریق نخست وزیر بر ایران حکومت می کرد سارو تقی توسط جانی خان احتمالاً با رضایت شاه عباس دوم ترور شد که در تلاش بود تا استقلال خود را از مادر خود و او را بگیرد. آنا خانم بسیار از جانی خان عصبانی شد. او یکی از خواجه های اصلیش، احتمالاً پیرترین آن ها یا ریش سفید حرم را به نزد جانی خان فرستاد تا از او راجع به اعمالش توضیحات دریافت کند. او در پاسخی گستاخانه سارو تقی را سگ و دزد خواند و سپس اقدام به توهین به آنا خانم کرد. پس از انجام قتل، جانی خان خودش دچار خیانت توسط یکی از خادمین سلطنتی شد. صفی قلی بیگ (پسر امیر بیگ ارمنی) می‌ترسید که هدف نهایی از این توطئه ها سرنگونی خود شاه باشد. اما محرک اصلی پشت این انتقام وحشتناک کسی نبود جز آنا خانم. جانی خان در حالی ترور شد که فقط چهار روز پس از کشتن ساروتقی می‌گذشت
ملکه النا بانو
ملکه النا بانو یا هلنا خانم یا ملکه مادر شاه; ملکه ی همسر شاه سلیمان یکم (۱۶۶۶ – ۱۶۹۴ م ) و ملکه ی مادر شاه سلطان حسین (۱۶۹۴ – ۱۷۲۲ م ) بود. او اصالتی گرجی داشت. مادر شاه سلطان حسین بیشتر به خاطر موقوفاتی که برای مدرسه ی چهارباغ انجام داده مشهور شده است. به طوری که گاهی به آن مدرسه، مدرسه مادرشاه می گویند. موقوفات او شامل یک کاروانسرا (هتل عباسی)، یک بازارچه و سرای فتحیه بوده است
همسران شاه سلطان حسین و ملکه های ایران در دوران او
شاه سلطان حسین (زاده ی مهر ۱۰۴۷ – درگذشته ی ۲۴ آبان ۱۱۰۵ خورشیدی/ اکتبر ۱۶۶۸ – ۱۵ نوامبر ۱۷۲۶ م) نهمین پادشاه سلسله ی صفویه بود. او فرزند و جانشین سلیمان یکم بود. وی به مدت ۲۸ سال سلطنت کرد. سرانجام حکومتش با قیام افغان ها به رهبری محمود افغان و سقوط اصفهان در سال ۱۷۲۲ م به پایان رسید
همسران شاه سلطان حسین: شاه سلطان حسین صفوی در سال ۱۶۹۴ با دختر صفی قلی خان ازدواج کرد/ در سال ۱۶۹۸ با دختر شهنواز خان امیر کارتلی ازدواج کرد/ در سال ۱۷۱۰ با فریده بیگم (خروشان خانم) دختر کیخسرو خان امیر کاختی ازدواج کرد/ در سال ۱۷۱۰ با امینه بیگم (خیرالنسا خانم) دختر حسین‌قلی قاجار ازدواج کرد
نقش مريم بيگم در سلطنت شاه سلطان حسین
یکی از عمه هاي شاه سليمان (پدر شاه سلطان حسین)، مريم بيگم همسر صدر نامي بود. مريم بيگم پس از مرگ صدر دل به ساروتقي بست که از قورچيان شاه به شمار ميرفت. با مرگ شاه صفي، مريم بيگم تصميم گرفت سلطان حسين ميرزا فرزند زود باور و خرافاتي او را به زمامداري برساند و او را بر عباسميرزا (فرزند ديگر شاه صفي) که سلحشور و شجاع بود، ترجيح داد. خواسته او در ۱۴ ذيحجه ي ۱۱۰۵ هجري عملي شد و شاه به حکومت رسيد. مريم بيگم از پشت صحنه زمام امور سياسي را در دست گرفت و سلطان حسين صفوي که به ناتواني و زبوني معروف بود به صورت فردي بياراده در دست او در آمد. شاه با تحريک خواجه سرايان به عياشي و باده نوشي روي آورد که اين رويه خشم علامه مجلسي را برانگيخت. علامه مجلسي که نفوذ بسياري در شاه داشت از وي خواست ميگساري، جنگ طوايف و دستهها را با صدور فرماني متوقف سازد. شاه پذيرفت و دستور انهدام تمامي مشروب فروشي ها را داد. اين فرمان بر عمه پدر شاه ناگوار گرديد و تصميم گرفت با به اجرا گذاشتن نقشهاي با اين فرمان به مقابله برخيزد. از اين جهت قرار بر اين شد مريم بيگم تمارض کند و به شاه اطلاع داده شود تنها راه نجاتش بر حسب تجويز اطباي معالج، نوشيدن کمي باده است. از آنجا که ارامنه جلفا به تصور اينکه دامي برايشان گسترده اند از دادن باده به فرستادگان شاه امتناع کردند، سفير لهستان که در مرکز حکومت حضور داشت مقداري مشروب تهيه کرد، شاه آن را به دست عمه پدرش داد. زن حيلهگر که به نقشه خود آگاه بود ابتدا از قبول جام شراب خودداري کرد و گفت: اگر شاه اوّل لب به آن تر ننمايد، او چگونه خودسرانه ياراي نوشيدن مايع نهي شده را خواهد داشت. شاه بر حسب حکم شرعي از نوشيدن آن عذرخواهي کرد اما مريم بيگم گفت: مقامي که به شاه اعطا گرديده وي را برتر از قوانين قرار داده است و افزود: اگر پاي جانش هم در ميان باشد تا شاه مقدّم نگردد هرگز آن را نخواهد نوشيد. شاه که با اصرار زن مواجه گرديد تاب مقاومت نياورد و جامي لبالب نوشيد و در آن حال سرمست گرديد، پس از آن چنان به بادهنوشي روي آورد که به ندرت ميتوانست اوقات را به تفکر در مسائل کشور بگذراند. او علاوه بر بادهگساري افراطي، به عيّاشي و شهوتراني هم تمايل افراطي نشان داد. تهي شدن خزانه کشور، شکست خفتبار دربار صفوي در مقابل هجوم ازبکها و ديگر قبايل شورشي همراه با از دست دادن بحرين و ساير جزاير خليج فارس آنقدر ناراحتکننده بود که مريم بيگم را به هيجان و جوش و خروش وا داشت و موجب گرديد زبان به ملامت شاه بگشايد و او را به علت راحتطلبي و بياعتنايي به امور مورد نکوهش و سرزنش شديد قرار دهد. مريم بيگم از امکانات مالي خود، عهدهدار هزينه لشکرکشي عليه ياغيان گرديد و شاه ناگزير از پذيرفتن نظر وي گشت. دوبورث فرانسوي با بياني يأسآميز اوضاع اواخر سلطنت سلطان حسين صفوي را اسفبار، آشفته و خراب وصف ميکند. نصايح مريم بيگم هم شاه را نسبت به امور کشوري هوشيار نکرد و زمينههاي سقوط دولت صفويه فراهم گشت
*
پژوهش و تدوین
دکتر منوچهر سعادت نوری
*
بخش های پیشین مجموعه ی ملکه های نامدار ایران
======================
