شاه عباس در طول زندگانى خود زنان بسیارى اختیار کرد و همچنان که در کار سیاست و ملک دارى مهارت و استعدادى فوق
العاده داشت، در اداره ى حرم سرا متعصب و دقیق بود. باید یاداور شد که بر پایه ی بسیاری منابع تعداد بانوان حرمسرای شاه عباس بین چهارصد تا پانصد نفر بوده است و بیشتر ایشان، دختران و کنیزان خوبرویى بودند که امیران و حکام گرجستان و ارمنستان و ولایات دیگر براى شاه به هدیه مى فرستادند. از این عده سه یا چهار تن از شاهزاده خانم ها، زنان عقدى و رسمىشاه بودند و دیگران به عنوان کنیز و صیغه در حرمسرا به سر مى بردند. شاه عباس پیش از آنکه به سلطنت ایران برسد، و زمانى که هنوز شانزده سال بیشتر نداشت و تحت سرپرستى مرشد قلى خان استاجلو، در خراسان نام پادشاه بر خود نهاده بود، زنى چرکسى گرفت که همسر عقدى او نبود. چـِرکِس نام قومی قفقازی هم ریشه با گرجی هاست که در جمهوری روسیه و ترکیه ساکن هستند. چرکس‌ها به زبان چرکسی از گروه زبان های قفقازی شمال غربی سخن می گویند و بیشتر آن ها مسلمان سنی مذهب و پیرو مکتب حنفی هستند. از این زن محمد باقر میرزا، پسر ارشد شاه عباس در ۹۹۵ ق / ۱۵۸۷ م زاده شد که بعدها به قتل رسید بانوان حرمسرای شاه عباس، کمتر در امور حکومتي تدبير و کارداني نشان مي دادند. اما زينب بيگم عمه شاه عباس، که وي را از زمان کودکي تربيت کرده بود، در دوران جواني شاه عباس حکمران واقعي و فرمانده حقيقي لشکرش بود و شاه را براي بزرگ ترين جنگها با عثمانيها، برانگيخت. پيتر دلاواله مي گويد: دخالتهاي او در کارهاي دولتي و نظامي موجب گرديد که شاه او را از دربار خود دور کند و از اصفهان به قزوين بفرستد، ولي چندي بعد آشتي کردند و اين بانو به اصفهان بازگشت اگر چه اختيارات گذشته را ندا شت اما در سال ۱۰۲۷ قمری بار ديگر زينب بيگم محرم و مشاور شاه و مصلحتگذار امور سلطنتي گرديد. در این نوشتار برخی ویژگی های ۱۰ تن از ملکه های ایران در دوران شاه عباس را با یکدیگر بررسی و مرور می کنیم
ملکه اغلان پاشا بانو و ملکه مهد علیا بانو
شاه عباس صفوی در سال اول سلطنت خود اواخر ذى الحجه ۹۹۶ ق / نوامبر ۱۵۸۸ م، که هجده سال داشت، ازدواج کرد و در یک شب دو زن اختیار نمود. زنان وى هر دو، از شاهزاده خانم هاى بزرگ صفوى بودند؛ یکى اغلان پاشا خانم، دختر سلطان حسین میرزا پسر بهرام میرزا برادر شاه طهماسب اول بود . این بانوى صفوى، نخست با سلطان حمزه میرزا برادر شاه عباس ازدواج کرد و بعد از قتل حمزه میرزا، شوهرى نداشت تا آنکه شاه عباس او را به عقد نکاح خود درآورد. دیگرى مهد علیا خانم، دختر بزرگ سلطان مصطفى میرزا پسر شاه طهماسب اول و دختر عموى شاه عباس بود. این خانم و دوشیزه را در یک مجلس و در بهترین ساعت ! به عقد نکاح دائمى کلب آستان على درآوردند، و در باغ سعادت آباد یا باغ جنت قزوین جشنى شاهانه بر پا ساختند و سه شب چراغان و آتشبازى کردند
ملکه پری شاه بانو
ملکه پری شاه بانو یا پری شاه بیگم (ازدواج ۱۰۰۱ ق / ۱۵۹۱ م ) دختر شاه‌وردی‌خان لر بود
ملکه فخرجهان بانو
ملکه فخرجهان بانو (فخرجهان بیگم) ازدواج ۱۰۰۳ ق / ۱۵۹۲ م دختر باگرات کارتلی بود. متاسفانه اطلاعات و آگاهی ها در مورد این ملکه بسیار محدود است. اما در مورد زبیده بیگم، دومین دختر شاه عباس یکم از ملکه فخرجهان بیگم می توان به نکات زیر اشاره کرد: زبیده بیگم، دومین دختر شاه عباس یکم از ملکه فخرجهان بیگم بود.. زبیده بیگم به خوبی تربیت شد و زینب بیگم عمه ی قدرتمند شاه عباس درتربیت زبیده بیگم نقش اساسی داشت. زبیده بیگم، در سال ۱۶۰۳ برخلاف میلش با عیسی خان صفوی ازدواج کرد، اما به وی علاقه ای نداشت و حتی به صورت همسرش نگاه نمی کرد و حتی براو خنجر کشیده بود، عیسی خان به نزد شاه عباس شکایت برد و شاه عباس زبیده بیگم را نصیحت کرد و پس از آن زندگی سرشار ازعشق میان زبیده بیگم و همسرش شکل گرفت. او در سال ۱۶۰۵ اولین فرزندش، جهان بانو بیگم را به دنیا آورد و در سال ۱۶۱۱ پسرش محمد میرزا را به دنیا آورد و به دنبال آن دو پسر دیگر علی میرزا و معصوم میرزا را به دنیا آورد. عیسی خان صفوی، در سال ۱۶۲۱ به مقام قورچی باشی رسید و تاسال ۱۶۳۱ بر این مقام باقی ماند، زبیده بیگم و همسرش درنزد شاه عباس بسیار عزیز بودند. در سال ۱۶۳۸ شاه عباس ازدنیا رفت و اختلاف برسر جانشینی آن شکل گرفت، زینب بیگم و زبیده بیگم می خواستند امامقلی میرزا را به سلطنت برسانند یا اینکه محمد میرزا، پسر ارشد زبیده بیگم که از طرف پدر و مادر به خاندان صفوی می رسید، برتخت بنشیند اما بامخالفت های عیسی خان و خلیفه سلطانی، سام میرزا، پسر محمدباقر میرزا که شاه عباس او را ولیعهد اعلام کرده بود به سلطنت رسید. شاه صفی در سال ۱۶۳۱ با تحریک یکی از درباریان دستور اعدام سه پسر زبیده بیگم و عیسی خان و کور کردن تمامی دخترزاده های شاه عباس را صادر کرد و مقام عیسی خان را از وی گرفت و او را به شیراز تبعید کرد، اما در راه به فرمان شاه صفی به قتل رسید. در سال ۱۶۳۲ در حرم سرا توطئه ای برای کشتن شاه صفی برپا شد، زبید بیگم نیز در آن دست داشت به همین دلیل شاه صفی دستور داد تا زبیده بیگم را زندانی و سپس وی را مسموم کردند. وی در ستی فاطمه (یک منطقهٔ مسکونی در مراکش است که در استان حوز واقع شده‌است)، در کنار فرزندانش دفن شد
ملکه تامار بانو
ملکه تامار بانو یا تامار خانم یا تامار آمیلاخوری (ازدواج ۱۰۰۵ق / ۱۵۹۶ م) یک اشراف زاده ی گرجی از خاندان آمیلاخوری و یکی از همسران صیغه ای مورد علاقه ی شاه عباس صفوی و مادر محمدرضا میرزا، چهارمین پسر شاه بود. تامار دختر فرامرز آمیلاخوری و یکی از خواهران عبدالغفار آمیلاخوری بود. حدود سال ۱۶۱۹ م پس از آنکه شاه عباس دستور داد ۴۰۰۰۰ خانواده ی مهاجران گرجی و ارمنی در فرح آباد به انجام مراسم دینی بپردازند. تامار ۳۰۰۰۰ تومان برای ساخت و ساز یک جاده ی " میانگذر " اهدا کرد. او این عمل را در راه خدا و برای سلامتی شاه عباس انجام داد
ملکه مهرجان بانو
ملکه مهرجان بانو یا مهرجان بیگم (ازدواج ۱۰۱۰ ق/ ۱۵۹۸ م) دختر لوان‌خان کاختی بود
ملکه یاکهان بانو
ملکه یاکهان بانو یا یاکهان بیگم، یا یاخان بیگم (ازدواج ۱۰۱۱/ ۱۶۰۲) دختر خان احمد گیلانی بود. یاکهان بیگم (زاده ی ۱۵۸۶ م در گیلان) ملکه ی هم‌نشین شاه عباس یکم بود. یاکهان بیگم دختر، مریم بیگم دختر شاه تهماسب یکم از حوریخان خانم گرجی‌تبار بود. پدر وی خان احمد گیلانی فرزند سلطان حسین کارکیا و آخرین حاکم سلسله کیاییان بود. یاکهان بیگم در سال ۱۵۹۰ نامزد محمدباقر میرزا پسر بزرگ و ولیعهد شاه عباس یکم شد و این یک پیوند سیاسی بود تا تنها وارث گیلان به‌عقد ولیعهد صفویه درآید و پس‌از آن گیلان استقلالش را ازدست بدهد. بعد از فرار خان احمد وی همراه با مادرش به کاخ چهل‌ستون قزوین فرستاده شدند. در سال ۱۶۰۲ دوباره مسئله ازدواج محمد باقر میرزا با یاکهان بیگم مطرح شد، اما به دلیل مخالفت شاهزاده این ازدواج صورت نگرفت به همین دلیل شاه عباس در ۱ سپتامبر ۱۶۰۲ با او ازدواج کرد
ملکه مارتا بانو
ملکه مارتا بانو یا مارتا خانم (ازدواج ۱۰۱۳ ق / ۱۶۰۴ م) دختر داوودخان کاختی بود. مارتا یک شاهزاده خانم گرجی از سلسله باگراتیونی و از همسران شاه عباس اول بود. او در سال ۱۶۰۴ میلادی به عقد شاه در آمد و در سال ۱۶۱۴ از او طلاق گرفت مارتا دختر داوودخان کاختی از همسرش کتوان بود
ملکه لیلا بانو
ملکه لیلا بانو یا لیلا سلطان بیگم (ازدواج ۱۰۱۴ق/ ۱۶۰۵ م) دختر گرگین خان کارتلی بود
ملکه مازند بانو
ملکه مازند بانو (ازدواج ۱۰۱۶ ق/ ۱۶۰۷ م) دختر معصوم خان والی طبرستان بود. باید یاد آور شد که طبرستان (تبرستان، تپورستان یا تپوران) به بخشی از سرزمین میان کوه های البرز و دریای مازندران گفته می شد. نام طبرستان معرب نام تپورستان بوده و به پیشینه اسکان قوم تپور، یکی از قبایل ایرانی تبار دوران باستان و یکی از طوایف سکاها بازمی گردد. دکتر مشکور در مقدمه ی تاریخ مرعشی می نویسد: نام مازندران که در شاهنامه فردوسی به صورت یک ایالت داستانی و جایگاه دیو سپید، یاد شده است، از زمان سلجوقیان به موازات نام طبرستان به کار رفته است. لیکن از این عهد تا دوران مغول و شاید کمی بعد تا قرن دهم هجری و عهد صفویه، به مرور زمان نام مازندران جایگزین طبرستان گشت
*
پژوهش و تدوین
دکتر منوچهر سعادت نوری
*
بخش های پیشین مجموعه ی ملکه های نامدار ایران
======================
