ملکه های نامدار ایران: ۶ و ۷ و ۸ - ملکه های ایران در دوران شاه اسماعیل ‌بنیانگذار پادشاهی صفویه

اشاراتی در مورد شاه اسماعیل ‌بنیانگذار پادشاهی صفویه: تاريخ صفويه را از زمان جلوس شاه اسماعيل صفوي بر تخت

سلطنت در سال ۹۰۷ هجري قمری، آغاز مي ‏کنند اما در واقع قرائني مسلّم آن را عقب‏تر مي‏برد. شروع کار اين سلسله زماني است که خديجه سلطان خواهر حسن‏بيک، به خانه سلطان جنيد نبيره شيخ صدرالدين آمد و سلطان حيدر (پسر سلطان جنيد) با عالم شاه بيگم ازدواج کرد. بر اثر اين پيوند که از مسائل سياسي به دور نبود، اسماعيل ميرزا به وجود آمد و به شاه اسماعيل اوّل معروف گرديد.  اسماعیل بن شیخ حیدر بن شیخ جنید ملقب به ابوالمظفر بهادرخان حسینی معروف به شاه اسماعیل ختایی (زاده ی ۱۷ ژوئیه ۱۴۸۷ - در گذشته ی ۲۳ مه ۱۵۲۴ میلادی) پایه‌گذار و نخستین شاه دولت صفوی بود. حکم‌رانی شاه اسماعیل به دو دلیل نقطه عطفی در تاریخ ایران است. دلیل نخست اینکه پس از گذشت نهصد سال از نابودی شاهنشاهی ساسانیان؛ یک فرمانروایی و پادشاهی متمرکز ایرانی توانست بر سراسر ایران آن روزگار حکومت نماید. بعد از اسلام، چندین پادشاهی ایرانی مانند صفاریان، سامانیان، طاهریان، زیاریان، آل بویه و سربداران روی کار آمدند، لیکن هیچ‌ کدام نتوانستند تمام ایران را زیر پوشش خود قرار دهند و میان تمام نواحی و مناطق جغرافیایی ایران در آن دوران یکپارچگی پدیدآورند. دلیل دوم، اعلام رسمی مذهب شیعه دوازده امامی بود. شاه اسماعیل شاعری پرکار بود که با تخلص ختایی شعر می‌سرود وی پس از عمادالدین نسیمی، ادبیات آذربایجانی را گسترش داد. علاوه بر ترکی آذربایجانی به زبان فارسی نیز شعر می ‌سرود که تنها چند نمونه از اشعار فارسی وی به جا مانده ‌است. شاه اسماعیل یکم در خلال ۱۰ سال، پس از حرکت از لاهیجان، سراسر ایران را از کرمان و فارس و خراسان تا خوزستان و عراق عرب زیر پرچم دولت واحدی درآورد و ملوک‌الطوایفی را از ایران بر انداخت و سیاست تمرکز را مستقر ساخت. همسران شاه اسماعیل به ترتیب عبارت بودند از خورشید بانو، بهروزه بانو و شاه بیگم یا تاجلی بیگم
ملکه خورشید بانو
خورشید بانو نخستین همسر شاه اسماعیل بود. متاسفانه اطلاعات و آگاهی ها در مورد این ملکه بسیار محدود است
ملکه بهروزه بانو
بهروزه بانو دومین همسر  و سوگلی شاه اسماعیل بود. بهروزه بانو برای شاه یک دختر به دنیا آورد. شاه برای بهروزه بانو و همسر دیگرش تاجلی بیگم احترام زیادی قائل بود و برای این دو بانو شعر می ‌سرود. بهروزه بانو پس از جنگ چالدران توسط عثمانیان به همراه تاجلی بیگم اسیر شد. پس از چندی تاجلی بیگم از عثمانی گریخت، اما بهروزه همچنان اسیر ماند تا آنکه او را به قاضی استانبول شوهر دادند، اما بهروزه در استانبول شورشی به پا کرد و در همان زمان تاجلی بیگم همراه با منصور (از
قزلباشان) به عثمانی رفت تا از سلطان عثمانی خواهش کند که بهروزه بانو را آزاد کند و سلطان هم این خواسته را قبول کرد.
بهروزه ‏بانو همسر شاه اسماعيل صفوي طي نبرد چالدران به اسارت قواي عثماني در آمد و با قاضي عسکرِ حکومت مزبور ازدواج کرد و با کشته شدن او از آدرنه به استانبول آمد. پس از آن ديگر از زندگي‏ اش خبري نيست. شاه اسماعيل با شنيدن خبر اسارتش بسيار اندوهگين گشت و براي آزادي‏ اش حاضر به پرداخت غرامت‏ هايي گرديد. مؤلف عالم آراي عباسي اين بانو را با کفايت، اهل تدبير و سياستمدار معرفي کرده است 

ملکه شاه بیگم یا تاجلی بیگم

تاجلی بیگم یا شاه‌ بیگم بانو (متولد ۱۴۸۸ موصل – درگذشته ی ۱۵۴۰ شیراز) ملکه ی همسر شاه اسماعیل یکم و ملکه ی مادر شاه تهماسب یکم بود. تاجلی بیگم یکی از ملکه ‌های قدرتمند و تأثیرگذار در امپراتوری صفویان بود. تاجلی بیگم دختر محمد بیگ و از ترکمانان موصولو بود که در سال ۱۵۰۳ با شاه اسماعیل یکم ازدواج کرد و شهبانوی دربار صفویه شد. حاصل این ازدواج پنج فرزند به‌ نام‌های تهماسب میرزا، سام میرزا، بهرام میرزا، پریخان خانم و مهین ‌بانو خانم بود. وی زنی زیبا، باهوش و جنگ‌جو بود به همین دلیل شاه اسماعیل او را دوست داشت و برایش شعر می ‌سرود‌. تاجلی تنها همسر شاه بود که در شمشیرزنی مهارت داشت و همواره همسرش را در جنگ‌ هایش همراهی می ‌کرد. مهم ‌ترین این جنگ ‌ها نبرد با ازبکان و جنگ چالدران بود. او در جنگ چالدران به‌دست یکی از فرمانده‌های سپاه دشمن اسیر شد، اما با دادن یک جفت گوشواره لعل گران‌بها به اسکندر پاشا سردار سپاه عثمانی‌ توانست فرار کند
در سال ۱۵۲۴ شاه اسماعیل فوت شد. بزرگان کشور و سران قزلباش با کمک تاجلی بیگم تهماسب میرزا را که در آن زمان ۱۰ سال داشت با نام شاه تهماسب یکم به‌ سلطنت رساندند‌. تاجلی بیگم ملکه مادر شد و لقب نواب‌ علیه را کسب کرد همچنین به‌ رابط میان شاه و درباریان تبدیل شد به همین دلیل تهماسب او را شاه بیگم خانم نامید. وی قصد داشت قدرت قزلباش را بر امور دولت از بین ببرد اما آن‌ ها از تصمیم ملکه آگاه شدند و چون قدرت خود را در خطر دیدند میان شاه و ملکه مادر دشمنی ایجاد کنند، آن‌ ها با این شایعه که ملکه مادر قصد برکناری شاه تهماسب و به سلطنت رساندن بهرام میرزا را در سر دارد و می خواهد حکومت را به تنهایی اداره کند، شاه را نسبت به مادرش بدبین کردند و در نهایت تهماسب، مادرش را به شیراز تبعید کرد. تاجلی در طول سفر بیمار شد و سرانجام در سال ۱۵۴۰ تنها چند ماه بعد از ورود به شیراز درگذشت. او را با احترام در قطعه ی بی‌بی دختران شاه‌ چراغ شیراز دفن کردند
تاجلی بیگم علاوه بر سیاست به فعالیت‌های عمرانی علاقه داشت و از زنان خیر دوران صفوی بود. حرم فاطمه معصومه در سال ۱۵۲۰ به فرمان او بازسازی و ایوان شمالی آن ساخته شد. او همچنین دستور بازسازی پل‌ دختر را در سال ۱۵۲۷ داد. از جمله دیگر آثار او بنای عمارت گنبد در اردبیل بود
تاجلی بیگم یکی از همسران نيکونام شاه اسماعيل است. شوهرش در مواقع حساس سياسي و اجتماعي با وي مشورت مي‏ کرد. اين بانو در جنگ چالدران پس از شکست لشکر ايران از عثماني‏ ها به اسارت مسيح پاشا زاده، از نظاميان عثماني، در آمد اما با دادن يک جفت گوشواره ی گرانبها معروف به لعل بي‏رگ و ادوات ارزشمند ديگر از اسارت رهايي يافت. تاجلی بيگم در دربار صفويان اعتبار سياسي بسياري داشت. با فرا رسيدن مرگ شاه اسماعيل در رجب سال ۹۳۰ هجري قمری وقتي اميران قزلباش با وي مشورت کردند با رأي او قرار بر اين گرديد که شاه طهماسب روي کار آيد. وقتي او زمام حکومت را در دست گرفت، در آغاز احترام تاجلی بيگم را داشت اما همچون گذشته اين زن در دربار صفويه محبوب نماند. گويا شاه طهماسب از شخصيت او در هراس بود و در سال ۹۴۰ هجري قمری از وي روي گردانيد. تاجلی بیگم آزرده ‏خاطر و غمگين درگذشت و در بقعه بي‏بي دخترانِ ميدان شاه شيراز دفن گرديد. اين زن به فعاليت‏ هاي عمراني و احياي معماري تشيع اهتمامي وافر داشت و در سال ۹۲۵ هجري قمری به دستور او گنبد حضرت معصومه در قم بازسازي گرديد. چهار سال بعد عايدي چندين روستا را براي اداره اين مجموعه وقف نمود. بازسازي پلي روي رودخانه قزل ‏اوزون (ميان زنجان و ميانه) که به پُل‏ دختر موسوم است و در سال ۹۳۳ هجري قمری مرمت گرديد، از آثار اوست. از ديگر اقداماتش بناي عمارت گنبد عالي در اردبيل معروف به جنّت‏ سرا و نيز وقف آبادي حسن‏ آباد براي سادات فقير است
*
پژوهش و تدوین
دکتر منوچهر سعادت نوری
*
گزیده ای از نوشتارها
http://msnselectedarticles.blogspot.com/2019/11/blog-post_17.html
بخش های پیشین مجموعه ی ملکه های نامدار ایران
======================