در زمان ورود آریایی ها و چند قرن پس از آن، تجمع فشرده اقوام و قبایل مختلف (بومیان و مهاجران) در شمال و شمال غربی ایران باعث پیدایش دولت های محلی چون مانا و الیپی در غرب ایران گردید که هر کدام قلمروی خاص خود را داشتند و در سالنامه های آشوری از آنها بسیار نام برده شده است. مانایی ها (منائیان) شامل اتحادی از طوایف منطقه بودند و جزیی از سازمان‌های حکومتی لولوبیان - گوتیان را تشکیل می‌دادند. دولت مانا (منا) دردهه ی نخست سده ی هفتم پیش از میلاد جزیی از دولت بزرگ ماد به شمار می‌رفت... مرز شمالی منا رودخانه ارس بوده است. پیرامون دریاچه ی ارومیه و دشت های شمالی دریاچه ی ارومیه تا شهر تبریز کنونی و تا رودخانه ی سپیدرود قلمرو ی مانایی به شمار می آمده است. پایتخت منا شهر "بوکان" کنونی بوده‌است که شهری کردنشین در استان آذربایجان غربی است. اثار باستانی منائیان بیشتر در کردستان و آذربایجان می باشد. گنج زیویه، آثار کشف شده در قلایچی بوکان و دژ حسنلو را به مانناها نسبت داده اند. در کاوش های تپه ی حسنلو و شهر سقز و زیویه در نزدیک سقز نیز اثار باستانی منایی به دست آمده است. ظاهراً پادشاه منائیان امور ملک و دولت را با استبداد رای اداره نمی‌کرده و فعال مایشاء نبود بلکه قدرت شورای برگزیدگان محدودش می نمود... در کتیبه‌ای از زمان سلطنت سارگون دوم پادشاه آشور چنین بر می آید که بین سال‌های ۷۲۱ - ۷۰۵ پیش از میلاد گروه هایی از آشوری‌ها در فلات ایران و سرزمین ماد اسکان داده شده اند. سارگن دوم در کتیبه، به تسلیم شدن شاه منا اشاره کرده و از بخشیدن او خبر می‌دهد: در مقابل اولوسونو،شاه منا میز مهمانی را بگستراندم، تخت و مقام سلطنتی او را نسبت به مقام پدرش بلند مرتبه تر کردم، سرکردگان منا را برابر و هم ردیف با سرکردگان آشور بر سر سفره مهمانی نشاندم، در مقابل خدای آشور و خدایگان سرزمین خودشان به درازی حکمرانی من دعای خیر کردند. محتوای این کتیبه نشانگر آن است که در آن مقطع زمانی منا متحد آشور بشمار می‌رفت. سارگن دوم در سال ۷۱۴ پیش از میلاد بعد از تابع کردن ایالت پارسوا به منطقه منائی سوری گاش نیز که در دست اورارتو بود حمله کرد. با اینکه شاهان آشوری همیشه ماد را مورد حمله و تجاوز قرار می دادند ولی سارگن دوم بنا به اتحادی که با «اولسنو» بسته بود با منا به صورت یک دوست و متحد رفتار می‌کرد و به قولی که به شاه منا داده بود عمل کرده و اراضی غربی منا را که در مدت نزدیک به یک قرن در اختیار اورارتو بود گرفته و در اختیار دولت منا قرار داد. سارگن دوم که حالا شاه منا را مدیون خود کرده بود، چند ماه بعد ماد مرکزی را تصرف کرد و در عوض این کمک، دولت منا به آشور در اشغال ماد مرکزی کمک کرد.... شاهان منائی: نیک دیارا (مک تیارا) - اوُ آلکی - ایرانزو - آزا - اولوسونو :بخش های انگلیسی و فارسی تارنمای ویکی پدیا
https://en.wikipedia.org/wiki/Mannaeans
تمدن مانایی: مانایی‌ها، کردهایی بودند که بیش از سه هزار سال پیش و صدها سال پیش از مادها حکمران کردستان بودند و در منطقه مُکریان با زبان کردی حرف می‌زدند. مانایی‌ها مردمانی بودند که بیش از سه هزار سال پیش در شرق کردستان حکمران بودند و پایتخت حکومت‌شان منطقه مُکریان (موکریان شامل مهاباد، بوکان، سردشت، نقده، میاندوآب، پیرانشهر، اشنویه و قسمتی از سقز است) و قسمتی از آذربایجان بود. قلمروی حکومت مانایی‌ها با توجه به رخدادهای آن زمان کم و زیاد شده و بعضی از اوقات تا استان سلیمانی در جنوب کردستان عراق را شامل می‌شده بخصوص قبل از سقوط آشوری‌ها ، قلمروی مانایی‌ها تا نزدیکی پایتخت آشوری ها بوده است.
http://www.awayemad.ir/99/
دورهٔ مانایی: حدود قرن هشتم پیش از میلاد در ناحیهٔ غرب دریاچهٔ ارومیه و نیز در «حسنلو» که جایگاه کاوش های تازه تری واقع گشته، تمدن مانایی وجود داشته است. کاوش هایی که در سال ۱۹۴۷ در «زیویه» ی آذربایجان به عمل آمد، گنجینه ای از اشیای زرین و مفرغی و عاجی را از دل خاک بیرون افکند که همه متعلق به حدود قرن هفتم پیش از میلاد شناخته شدند:.تارنمای ویکی پدیا
تمدن غیر آریایی مانایی: حدود قرن نهم پیش ازمیلاد با اتحاد چندین قوم از جمله اقوام گوتی و لولوبی در ناحیه ی جنوب، جنوب غربی و جنوب شرقی دریاچه ی ارومیه به وجود آمد. این تمدن صاحب هنری آمیخته از هنر آشور و اورارتو (تمدنی در ناحیه ی ارمنستان و پیرامون دریاچه های وان و ارومیه) و مذهبی چند خدایی آمیخته با موجودات افسانه ای بود که آن هم به مذهب آشوریان شباهت داشت. مردم تمدن مانایی غالباّ دامدار و یا کشاورز بودند و عده ی کمی نیز به صنعت می پرداختند. هم اکنون گنجینه هایی از اشیای زرین، مفرغی و عاجی در شهر های نقده و زیوه ی آذربایجان غربی و سقز کردستان پیدا شده است که متعلق به این تمدن می باشد.
http://porsesh.professorha.ir
برخی آثار مانایی ها: جواد شکاری نیری در نوشتاری پیرامون "دژهای صخره ای مستحکم ترین بناهای دفاعی" ضمن اشاره به مطالعات دانشمندان گذشته در مورد "مانایی ها" به شرح برخی آثار آنان مانند "دژ یا غار کرفتو" در استان کردستان ایران پرداخته است
http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/211759
غار کرفتو غاری است که در ۷۰ کیلومتری جنوب شهر سقز در استان کردستان ایران قرار گرفته است. این غار، یک غار آهکی است که در دوران سوم زمین شناسی شکل گرفته است. بخش هایی از این غار، دست‌کَند است و کتیبه هایی از دوران پیش از تاریخ دارد. آثار تاریخی موجود در این غار مربوط به سده ی سوم هستند... غار چهار طبقه دارد. کتیبه‌ای یونانی بر سردر یکی از اتاق‌های طبقهٔ سوم این غار وجود دارد که از این غار به عنوان معبد هراکلس نام برده‌است. در معماری این غار علاوه بر ایجاد اتاق‌ها و راهروهای عبوری، سعی شده تا اتاق ها با هم مرتبط باشند. نورگیرهایی به سمت بیرون تعبیه شده اند و بر دیوارهای غار در بعضی از اتاق‌ها نقوشی به صورت تجریدی از حیوانات، انسان و گیاه حجاری شده‌است. با توجه به پژوهش‌های به عمل آمده، در دوران میان زیستی کرفتو در زیر آب بوده است و در اواخر این دوره ارتفاعات آن از آب خارج شده است. غار کرفتو در ادوار مختلف تغییرات و دگرگونی های عمده و دخل و تصرفات بسیار در آن به وجود آمده‌است. در حال حاضر طول غار حدود ۷۵۰ متر است و راههای فرعی متعددی از آن منشعب می‌شود: بخش های انگلیسی و فارسی تارنمای ویکی پدیا
https://en.wikipedia.org/wiki/Karaftu
مانایی/ به زبان انگلیسی
http://www.iranicaonline.org/articles/mannea
تمدن ماناييان منطقه كوههاي زاگرس
http://www.iroon.com/irtn/vlog/24755/
اشاراتی به تمدن مانایی/ به زبان انگلیسی
http://www.iranicaonline.org/articles/ida
تمدن ماناييان منطقه كوههاي زاگرس ايران/ ویدیو
https://www.youtube.com/watch?v=vQbn_i_nJsM
مانایی به زبان انگلیسی/ ویدیو
https://www.youtube.com/watch?v=4uNth-GCb-E
تهیه و تدوین:
دکتر منوچهر سعادت نوری
گزیده ای از نوشتارها
http://msnselectedarticles.blogspot.ca/2016/09/blog-post.html
بخش های پیشین مجموعه ی ایرانیان در پهنه ی سرزمین نیاکان آریایی
http://msnselectedarticles.blogspot.ca/2014/04/blog-post_17.html
