یادداشتی پیرامون انواع گوناگون "جان" در ترکیب نام برخی از نقاط ایران

دو نوع "جان" به شکل "پسوند" و "غیر پسوند" در ترکیب نام برخی از نقاط ایران وجود دارد
:
۱ - پسوند " جان " در ترکیب نام برخی از نقاط ایران بکار رفته است. برخی از این نقاط سال ها پیش در دوران کهن مسکن آریایی های مهاجر بوده است. به مصداق " مشت نمونه ی خروار است " شاید بتوان گفت شهرها و روستاهایی که پسوند "جان" در نام آن ها دیده می شود همگی نیز آریایی نشین بوده اند و به مرور زمان با حملات اقوام گوناگون به ایران و استقرار آن ها در این سرزمین و یا به خاطر جنگ ها و کشمکش ها بافت نژادی این شهرها و روستاها تغییر یافته و به شکل امروز در آمده است. نام برخی از نقاط ایران که دارای پسوند " جان " می باشند از این قرار است:

آذربایجان (به پارسی میانه: آتورپاتَاکان) (به پارسی باستان: آذَرباذَگان/ آذَربایَگان) نام سرزمینی جغرافیایی در انتهای شمال‌غربی ایران است... این سرزمین از شمال به رود ارس، جمهوری آذربایجان و ارمنستان، از جنوب به استان‌های کردستان و زنجان، از شرق به استان گیلان و دریای خزر، و از غرب به ترکیه محدود شده ‌است... پیش از آمدن مادها به آذربایجان، می‌توان به حکومت مانناییان اشاره کرد. زبان ماننایی‌ها روشن نیست؛ اما بخشی از نام‌های سرداران آنها آریایی است و در کل، زبان واحدی در بین ماننا حاکم نبود. اما ماننایی‌ها بر تحت نفوذ ایرانی‌شدن قرار داشتند. همچنین در این دوره می‌توان به حکومت اورارتویی اشاره کرد که اندکی از بخش‌های آذربایجان غربی را شامل می‌شد. با آمدن اقوام آریایی ماد به فلات ایران، اقوام غیرآریایی با ایشان آمیخته شدند و در یک اتحاد، پادشاهی ماد را به وجود آوردند. آنان تأثیر عمیقی بر تاریخ منطقهٔ آسیای غربی گذاشتند که مهم‌ترین آن نابودکردن حکومت آشور بود. ماد از دو بخش ماد کوچک و ماد بزرگ تشکیل می‌شد که ماد کوچک همان آذربایجان امروزی است و ماد بزرگ شامل تهران، اصفهان، کرمانشاه و همدان می‌شود.
ارسنجان (به پارسی میانه: ارسنگان): یکی از شهرهای استان فارس است و در فاصله ۱۲۰ کیلومتری شمال شرقی شیراز قرار دارد... ارسنجان دارای چندین اثر باستانی مانند ایوان قدمگاه (مربوط به دوره هخامنشی) و قصر منوچهر (مربوط به دوره ساسانی) است.
برازجان (بوانات): روستایی از توابع بخش سرچهان شهرستان بوانات در استان فارس ایران است.
دلیجان: یکی از شهرستان های استان مرکزی و مرکز آن شهر دلیجان است. نراق دیگر شهر آن است. این شهرستان از شمال با استان قم و از جنوب با استان اصفهان و از شرق با شهرستان کاشان و از غرب با شهرستان محلات همسایه است.عده‌ای معتقدند که چون دلیجان در مسیر راه‌های مهم و ارتباطی کشور به ویژه شهرهای بزرگ مرکزی و جنوبی قرار دارد از گذشته‌ های دور دارای اهمیت بوده و یکی از توقف گاه‌ های اصلی و مهم به شمار می‌رفته است. پیش از پیدایش وسیله نقلیه موتوری بیشتر از چهارپایان و گاری و درشکه استفاده می‌ کردند و چون به گاری و درشکه دلیجان یا « دلیگان » گفته می ‌شد این شهر را به مرور زمان دلیجان نامیدند. گروهی دیگر بر این باورند که دلیجان قبل از حمله ی اعراب  به ایران شهری آباد به نام " دلیرگان ' بوده است.
یادداشتی از همین نگارنده: در شمال ارمنستان نیز شهری به نام دلیجان وجود دارد که به آن "سویس ارمنستان" یا "سویس کوچک" می گویند.
رفسنجان: یکی از شهرهای مهم استان کرمان و مرکز شهرستان رفسنجان است... این شهر بزر‌گترین تولیدکننده ی پسته در جهان است. معدن مس سرچشمه معروف به چشم فیروزه‌ ای و بزرگترین خانه ی خشتی جهان در رفسنجان قرار دارد. این خانه ی خشتی یکی از زیباترین بناهای باستانی استان کرمان است.
زنجان ( زنگان ) مرکز استان و شهرستان زنجان و از بزرگترین شهرهای شمال غرب ایران است. قدیمی‌ترین نامی که به این منطقه اطلاق شده است " آندیا ' و سپس " زندیگان " به معنای اهل کتاب "زند" (معروف‌ ترین کتاب آیین زردشتی ساسانی) و "گان" از پسوندی فارسی است که در دوره ساسانیان بر این منطقه گذاشته شده است. گفته می‌شود شهر زنجان در زمان اردشیر بابکان ساخته شده و در آن زمان نام شهین یعنی منسوب به شاه به آن اطلاق می ‌شده است. پیشینه ی تاریخی زنجان از نظر هنر چاقو سازی می تواند نشانه ی این امر باشد که زنجان در دورانی که نخستین آریایی ها در آن سکونت داشته اند به احتمال قوی از مراکز اصلی و عمده ی تهیه ی سلاح های رزمی آن دوران مانند " نیزه" و " شمشیر" نیز بوده است
سیرجان: شهری در جنوب غربی استان کرمان و مرکز شهرستان سیرجان است... پژوهشگران عمدتاً بر این عقیده‌اند که در زمان ساسانیان به دلیل وجود قنات های بسیار زیاد در این منطقه، آن را سیرگان یا سیرکان یعنی سیرآب از قنات یا پر از قنات نامیده‌اند. عده‌ای نیز کلمه گان یا کان را که به معنی معدن است به علت وجود معادن گوناگون در این منطقه دانسته‌اند.
لاریجان: از شمال محدود است به آمل و از مشرق به بندپی و از جنوب به دماوند و از مغرب به دلارستاق... قلعه ی شاهان دشت به “ملکه ی قلاع” و “قلعه ی ملک بهمن” مشهور است این قلعه از قلعه‌های عظیم البرز و ایران است که در ۹۶ کیلومتری جاده هراز، روستای وانا، بخش لاریجان شهرستان آمل قرار دارد. قدمت آن را بیش از ۳۰۰۰ سال تخمین می‌زنند.. این قلعه متعلق به حکام پادوسبانیان است که به رویان، نور، کجور و رستمدار حکومت داشتند.
لاهیجان: شهر لاهیجان (به گیلکی: لاجؤن) مرکز شهرستان لاهیجان، بزرگترین شهر شرق استان گیلان است... لاهیجان از قدیمی‌ترین شهرهای گیلان است به طوری که در زمان اشکانیان دژی در ۶ کیلومتری شهر به نام کهن دژ وجود داشته است... زبان مردم این منطقه چه در زمان آماردها (ماردها) و چه در زمان آریایی ها که بعدا به این منطقه آمدند از شعب زبان پهلوی به گیلک است که با تغییرات بسیار به صورت کنونی در آمده است
 فلاورجان: یکی از شهرستانهای تاریخی استان اصفهان می‌باشد که از شمال به شهرستان همایون شهر (سِدِه) و از جنوب به شهرستان مبارکه و از غرب به شهرستان نجف آباد و از شرق به شهرستان اصفهان محدود می‌گردد.در حوالی فلاورجان فعلی قریه‌ای به نام برزان بوده که از طریق مادی کوپان مشروب می‌شده بعدها به واسطه پلی که بر روی رودخانه زده شده آن را پل ورگان و بعدها پل ورجان و نهایتا به فلاورجان تغییر نام یافته است... این شهرستان دارای ۸ شهر به نام های زازران و فلاورجان و قهدریجان و کلیشاد و سودرجان و پیربکران و بهاران و ایمانشهر و شهر ابریشم و ۶۰ روستا می‌باشد که با توجه به آثار تاریخی موجود در این شهرها دارای قدمت فرهنگی دیرینه است.
یادداشتی از همین نگارنده: در زبان انگلیسی برای "گل" از واژه ی "فلاور" استفاده می شود. چه بسا ممکن است که سیاحان خارجی از اصطلاح فلاورجان (ترکیب فلاور انگلیسی و پسوند فارسی جان برای محل و مکان) به مفهوم جایی که دارای گلستان و گلزار است استفاده کرده باشند.
قهدریجان (کدرگون، قدرجون): شهر قهدریجان در دشت وسیعی قرار گرفته که از هر سو اراضی زراعی آن را احاطه نموده‌است. در شمال آن اراضی زراعی منتهی به کهریزسنگ و در جنوب اراضی منتهی به ایمان شهر (اشتر جان) و درشرق اراضی منتهی به روستای جوجیل و دشتچی و شهر فلاورجان ودر غرب اراضی منتهی به دشت نجف آباد قرار دارند... به نقل از برخی منابع تاریخی و برخی تحقیقات صورت گرفته، بعد از خشک سالی ای که در روستائی به نام زارچان (در قدیم‌الایام در نزدیکی محل کنونی شهر قهدریجان واقع بوده) روی می‌دهد اهالی این روستا به قهدریجان مهاجرت می‌کنند. همچنین نقل شده‌است که روستائی دیگر به نام (فهران) نیز در حوالی محل کنونی شهر قهدریجان وجود داشته که دارای سابقه تاریخی طولانی بوده و بعد از حمله افغان‌ها به اصفهان این روستا نیز نابود می‌شود و مردم آن دیار نیز به قهدریجان مهاجرت می‌نمایند.
لنجان: در غرب استان اصفهان واقع شده و یکی از زیباترین شهرستان‌ های استان اصفهان به‌شمار می‌رود... زرین‌شهر مرکز این شهرستان است... از نظر تاریخی، وجود برخی آثار تاریخی همچون قلعه‌ی" گبر" در منطقه‌ی سد "چم آسمان" نشان از قدمت تاریخی لنجان در پیش از اسلام دارد.
وجه تسمیه ی لنجان: در فرهنگنامه ی معین  در وجه تسمیه ی لنجان آمده است: لنجان نامی است فارسی که ریشه ی آن لنج است  و لنج اسم مصدر و به معنای بیرون کشیدن می باشد. معمولاً  مورخین و جغرافیدانان قرن سوم به بعد مانند  ابن رسته، ابن فقیه همدانی، حمزه اصفهانی و ما فروخی لنجان را آلنجان ثبت کرده اند و نویسندگانی چون ابن حوقل، یاقوت حموی، حمدالله مستوفی، شاردن و ظل السلطان و محمد حسن خان صنیع الدوله و دیگر نویسندگان معاصر واژه ی لنجان را به کار برده اند. در "طومار" شیخ بهائی هر دو نام النجان و لنجان ثبت شده و میر سید علی جناب در کتاب خود "الاصفهان" به وجه تسمیه لنجان و النجان پرداخته و چنین می نویسد: « لنجان، محل بیرون کشیده است به فارسی، گویند اینجا جنگل بوده است پس از قطع درخت های آن بیرون افتاده است» یا جز چهار محال بوده و از آنجا بیرون کشیده شده است. متن گزارشات جغرافیدانان و نویسندگان قرون سوم و چهارم هجری از منطقه لنجان  مبین  تطبیق  واژه  النجان  با این  منطقه می باشد پسوندگان مشخصاً در دوران پیش از اسلام برای پسوند مکان مورد استفاده بوده است، واژه ی مذکور در دوران پس از اسلام معرب گردیده و جان خوانده شد که موارد بسیاری از این تحول گویش را میتوان در اسامی اماکن باستانی مشاهده کرد.در نهایت بنظر می رسد که ترجمه و تفسیر صاحب رساله الاصفهان معتبر ترین روایات در وجه تسمیه این منطقه می باشد. در رساله مذکور در مورد النجان آورده شده  است: نوشته اند النجان به ترکی النگان بوده است که سنگان باشد زیرا  اطراف آن  را کوه و سنگ احاطه کرده است و آلنگ به فارسی خندق و سبزه زار است.

۲ -  "جان" به شکل غیر پسوند: " جان " در واژه ی " مرجاان" بخشی از اصل کلمه است و پسوند نیست. بنا بر نوشتاری در دانشنامه ی ویکی پدیا مرجان واژه ‌ای عربی است. در زبان فارسی از واژهٔ وُسَد (پارسی میانه) یا بُسَد استفاده می‌ شود. از " مرجان" نیز برای نامگذاری برخی از نقاط ایران استفاده شده است:

مرجان: روستایی است از توابع شهرستان طالقان در استان البرز... مردم مرجان تات‌زبان هستند. محوطه ی مرجان مربوط به هزاره اول قبل از میلاد است و در شهرستان طالقان، روستای مرجان واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۲ بهمن ۱۳۸۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
خواجه‌ مرجان روستایی در شهرستان شبستر، استان آذربایجان شرقی است.
مرجان روستایی در اسلام‌آباد غرب، استان کرمانشاه است.

تهیه و تدوین:
دکتر منوچهر سعادت نوری
گزیده ای از نوشتارها
http://msnselectedarticles.blogspot.ca/2016/12/blog-post_9.html
بخش های پیشین مجموعه ی یادداشت ها و نوشتارها و نامه ها