پژوهشگران مسائل تاریخی و اجتماعی نظریات گوناگونی در مورد زنان در ایران باستان ابراز داشته اند. در این بخش برخی از این نظریات را با یکدیگر مرور می کنیم:
رفتار با زنان در ایران باستان
"این گفته من است. کوروش پسر ماندانا و کمبوجیه. من کوروش هخامنش فرمان دادم که بر مردمان ملال نرود. زیرا ملال مردمان ملال من است و شادمانی مردمان شادمانی من. بگذارید هرکس به آیین خویش باشد. زنان را گرامی بدارید... سرزمین من، مادر من است. تا هست خنده ی شادی خیز کودکان خوش باد، تا هست شهریاری بانوان و آواز خنیاگران خوش باد": تارنمای کوروش بزرگ
کریستن سن، خاورشناس دانمارکی می‌گوید «رفتار مردان نسبت به زنان در ایران باستان همراه با نزاکت بود. زن چه در زندگی خصوصی و چه در زندگی اجتماعی از آزادی کامل برخوردار بود»: بسیاری از تارنماها
دکتر تورج دریایی، با انتقاد از نگاه فمینیستی به تاریخ ساسانی، می‌گوید، با زنان رفتاری جداگانه نباید داشت، چون آنان نیز جزئی از جامعه بودند و بر حسب طبقه‌ای که به آن تعلق داشتند، از همان حقوق و امتیازاتی که آیین زرتشت برای کل جامعه و هر طبقه در نظر می‌گرفت، برخوردار می شدند: تارنمای ویکی‌پدیا
حقوق زنان در ایران باستان
در زمان هخامنشیان، زنان حق ارث و مالکیت داشتند. در میان کتیبه‌ها و ترجمه های الواح تخت جمشید می‌توان مشاهده کرد که در زمان هخامنشیان برخی زنان شغل و حقوق داشتند: تارنمای ویکی‌پدیا
زن در قرن اولیه ظهور زرتشت و نیز در زمان هخامنشیان از حقوق ارزنده ای برخوردار بود و یکی از درخشان ترین ادوار تاریخی خود را می گذاراند... مشارکت همه جانبه زنان در این عصر چشمگیر است.از حفریات و کشفیات باستان شناسی که در تخت جمشید به عمل آمده٬ الواحی به دست آمده که نشان می دهد در ساختمان تخت جمشید عده زیادی از زنان مانند مردان مشارکت داشته و حقوق و مزایای جنسی از قبیل نان و شراب و غیره؛ مطابق مردان دریافت داشته اند. این الواح هم اکنون در موزه های جهان ضبط است. پس از شکست هخامنشیان وضع اجتماعی زن ایرانی تغییر کرد و قوس نزولی را پیمود. در زمان ساسانیان زن ایرانی باز حقوق و امتیازاتی را به دست آورد. عصر ساسانیان به قول دارمستتر؛ نه تنها از لحاظ تاریخ ایران؛ بلکه برای تمام جهان واجد اهمیت است. از کارنامه اردشیر بابکان اینطور برمی آید که شخصیت زن از همان آغاز کار ساسانیان محترم شمرده می شد؛ و هیچکس حتی پادشاه نمی توانست به میل و دلخواه خود زنی را مورد آزار قرار دهد. به طوری که از الواح و مدارک و اسناد این دوران برمی آید زن از موقعیت خاصی در دوران ساسانیان برخوردار بوده است. مادر شاپور دوم نزدیک به بیست سال یعنی از پیش از تولد شاپور تا موقعی که او به سن رشد قانونی رسید؛ امور مملکت را با موبدان بزرگ اداره می کرد. در پندنامه آذرپاد مهر اسپند به پسر خود اینطور مي گويد: اگر تو را فرزندی است خواه دختر و خواه پسر او را به دبستان بفرست تا با فروغ خرد و دانش آراسته گردد و نیکو زندگی کند: تارنمای سیتوز
در ایران در عصر هخامنشیان و اشكانیان، همانند روم و یونان، مرد در استفاده از اموال زن كاملاً مختار بوده است: تارنمای پايگاه خبری جهان نيوز
همچنین نگاه کنید به "حقوق زنان در ایران باستان" نوشته ی کتایون فکری پور - مجله مطالعات ایرانی - شماره ی ۱۹ - بهار ۱۳۹۰
اشتغال زنان در ایران باستان
عذرا جارالهی می نویسد:" زن از زمان های قدیم تا به امروز غیر از خانه داری، در امور مختلف کشاورزی، گله داری، صنایع دستی و حتی امور نظامی دوش به دوش مردان مشغول فعالیت بوده است. ولی در دوره هایی که خانواده یک واحد اقتصادی نیز به حساب می آمده است، فعالیت های تولیدی زن که در خانه و یا نزدیکی آن انجام می گرفته است، جزء امور خانگی محسوب می شده و زن درازای آن کارمزدی دریافت نمی کرده است": تارنمای فصلنامه علوم اجتماعی
وجود طبقات ممتاز در ایران موجب شد زنان از حیث اختیارات و مزایاى اجتماعى به دو دسته تقسیم شوند: ۱ - زنان اشراف و بزرگان ۲ - زنان طبقه پایینتر. امّا واقع مطلب این است كه زنان اشراف در مقابل مردان طبقه خود، همان مقام و موقع را داشتند كه زنان طبقه پستتر نسبت به مردان خود دارا بودند. هر دو دسته از زنان از حقوق اقتصادى و اشتغال بهرهاى نداشتند و فقط زنان طبقه اشراف از زندگى بهترى نسبت به زنان طبقه پایینتر برخوردار بودند. امّا در عصر ساسانى كه افراد جامعه به طبقات مختلفى تقسیم مىشدند، در داخل هر یك از طبقات، زنان متناسب با فرهنگ و وضعیت اشتغال طبقه خود مشاغلى را برعهده داشتند؛ مثلاً پوراندخت و آذرمیدخت كه از زنان خاندان سلطنتى بودند، حكومت كردند. زنان سایر طبقات نیز بسته به طبقه خود به كار ریسندگى، كشت و زرع یا صنعت آن روز اشتغال داشتند. از ویژگىهاى این دوران، مالك شدن دستمزد و درآمد توسط زنان بود كه مىتوانست خود آن را بردارد یا به شوهرش بدهد: تارنمای پايگاه خبری جهان نيوز
زنان و مراسم گوناگون در ایران باستان
نبشته های دیوانی پارسه، گواه نقل مکان مکرر زنان است که گاه با شوهر و یا پدر خود سفر می‌کنند، که دراین هنگام، جیره ی سفر آنان تفاوتی با مردانشان ندارد... هنگامی که شاهان پارس شام می‌خوردند، زنانشان در کنارشان می‌نشستند و در ضیافت شرکت می‌جستند. آنگونه که از نوشته های هرودت بر می‌آید، ایرانیان روزگار هخامنشی به همراه زنانشان در مهمانی ها شرکت می‌جستند. آیین هخامنشی چنین بود که شاهنشاه با مادر و همسرش بر سر میز خوراک می‌نشست. بدین گونه که دربالا مادر شاه و پس از آن خود شاه و پس از او هم، همسرش می‌نشست؛ همین آیین نشان می‌دهد که مادر شاهنشاه که هم مرتبه‌ی پدر وی است، از خود وی جایگاهی برتر دارد: تارنمای آریا نام
متداول ترین اسامی زنان در ایران باستان
آتوسا - آذرمیدخت - آرتا دخت - آرتمیس (آرتمیز) - آناهیتا - پانته آ - پوراندخت - رامتین (رامین) - زربانو - شیرین - فرخ رو - فرناز - گردآفرید - ماندانا - میترا - ناهید - نکیسا: بسیاری از تارنماها
فهرست اسامی زنان شاهنامه: آرزو - آزاده - آزرمی دخت - ارنواز - بانوی مهبود - پوراندخت - تهمینه - رودابه - سودابه - سهی - سیندخت - شهرناز - فرانک - فرنگیس - کتایون - گردآفرید - گلشهر - ماه آفرید - منیژه - هما: تارنمای ویکی‌پدیا
متداول ترین اسامی زنان در ایران باستان
آتوسا - آذرمیدخت - آرتا دخت - آرتمیس (آرتمیز) - آناهیتا - پانته آ - پوراندخت - رامتین (رامین) - زربانو - شیرین - فرخ رو - فرناز - گردآفرید - ماندانا - میترا - ناهید - نکیسا: بسیاری از تارنماها
فهرست اسامی زنان شاهنامه: آرزو - آزاده - آزرمی دخت - ارنواز - بانوی مهبود - پوراندخت - تهمینه - رودابه - سودابه - سهی - سیندخت - شهرناز - فرانک - فرنگیس - کتایون - گردآفرید - گلشهر - ماه آفرید - منیژه - هما: تارنمای ویکی‌پدیا
ازدواج زنان در ایران باستان
درباره‌ی آزادی در ازدواج، هیچ چیزی مستندتر و موجه تر از رفتار خود زرتشت، نسبت به دختر کوچکش پروچیستا نیست. زرتشت به دختر کوچکش پروچیستا می‌فرماید: پوروچیستا من جاماسب (وزیر گشتاسپ) را که‌یاور دین مزداست، از روی راستی و پاک منشی به همسری تو برگزیده ام، اینک تو با خرد نیک خود مشورت کن و در صورت پسندیدن او، با عشق پاک، در انجام وظیفه‌ی مقدس زناشویی بکوش. پس از آن دختر پاسخ می‌گوید: ای پدر، پس از ژرف اندیشی، من پسندیدم و دوست دارم و با ته دل به او مهر خواهم ورزید و او را به عنوان شوهر آینده خود، مانند پدر و بزرگ تر و راهنمای خود خواهم پذیرفت: تارنمای آریا نام
بيشتر ازدواج ها در دوران اقتدار هخامنشي جنبه سياسي داشت و بدين طريق بود که زنان در حيطه نفوذ فرمانرويان پارسي در مي آمدند. چهره آرماني زن در چنين جامعه اي «قواعد و هنجارهاي اجتماعي مشخصي را مطرح مي کرد که در چارچوب آن، زن به عنوان انسان زاينده مي توانست زنده بماند، آبستن شود و فرزند خويش را به دنيا آورد و پرورش دهد، دراين رفتار زيستي مايه بقاي اجتماع است، زن از ياوري و پشتيباني زوج خود بهره مند مي شد». در کتاب مقدس زرتشتيان، زن به عنوان يکي از دو جنس بشر که نقش وجايگاه ويژه در زندگاني اجتماعي دارد، مطرح است.. پيامبر زن را فرا مي خواند تا بيانديشد و خود دين خويش را برگزيند. از سويي وي يکي از افراد گروه اجتماعي است و نقش خاص خود را بايد چونان دختر، همسر و مادر در خانواده ايفا کند. در اين جا، زن سهم طبيعي و زيستي زايمان و پرورش نوزاد را بر عهده دارد که موجب دوام جامعه و بقاي نسل و نوع بشر است. وجدان زن آزاد است که بر اساس راي و نظر خود آنچه را بهتر مي داند، اختيار کند».
در دوران اشکاني در ميان نجبا، طبقه ی اشراف همچون خاندان سلطنتي، تعداد زوجات متداول بود، اما تنها يک زن حفظ کانون خانوادگي را بر عهده داشت. اين زن مي توانست در صورت نارضايتي از همسر طلاق گيرد. در طبقات پايين جامعه رسم تعدد زوجات معمول نبود، زيرا مردم به سنت هاي گذشته خود گرفته بودند. مرد مي توانست همسر خود را به آساني طلاق دهد. در اين دوره نشانه هايي از اقتدار زن و شرکت او در حکومت بازمانده است.
در دوران ساساني، زنان در جامعه و خانواده نقش ها و شرایط مختلف داشتند و حقوق آنان در اين دوره قابل توجه بود. زن حق مالکيت داشت و مي توانست قيم پسر خود باشد و از بدرفتاري شوهر به دادگاه شکايت برد. در مواقع طلاق، رضايت طرفين شرط اساسي بود....: تارنمای گزیده ای از نوشتارها
هرودت می‌گوید پارسیان هریک چند همسر برمی‌گزینند و شمار بیشتری همبستر دارند. البته این، تنها برای شاهان و شاید درباریان است و زندگی توده‌ی مردم برپایه‌ی تک همسری بوده است. در دیانت زرتشت و زندگی آریاهای نخستین، ازدواج بر پایه تک همسری بوده است. بعدها مردان مجاز به گزینش همسر دیگری با رعایت حقوق همسر نخست بودند. در همه متون پهلوی در «مادیکان هزار دادستان» تنها‌یک نمونه از دو زنه بودن می‌بینیم و این امر دلیل آن است که چنین کاری نادر بوده است. به گفته‌ی استرابون، مراسم ازدواج در آغاز نوروز برگذار می‌شده است: تارنمای آریا نام
بارتلمه مستشرق معروف آلمانی در کتاب " حقوق زن در زمان ساسانی" مي نويسد: "دختر در انتخاب همسر آزاد بود و اجباری نداشت مردی را که پدرش برای او در نظر گرفته به همسری قبول کند و پدر حق نداشت او را از ارث محروم نماید؛ و یا تنبیه دیگری درباره اش اعمال دارد": تارنمای سیتوز
پوشش زنان در ایران باستان
پوشش زنان در دوران مادها: ج‍ل‍ی‍ل ضیاء پور در کتاب «پوشاک باستانی ایرانیان» دربارهٔ پوشش زنان در دوران مادها با تکیه بر نقوش برجستهٔ برجا مانده می‌گوید که پوشاک زنان آن دوران از دید شکل با پوشاک مردان یکسان است و دربارهٔ آن نقوش چنین می نویسد"مرد و زن به واسطه اختلافی که میان پوشش سرشان وجود دارد، از هم تمیز داده می شوند. به نظر می‌رسد که زنان پوششی نیز روی سر خود گذارده‌اند و از زیر آن گیسوهای بلندشان نمایان است": تارنمای گزیده ای از نوشتارها
پوشش زنان در دوران هخامنشی: به نظر می‌رسد که پوشش زنان در دوران هخامنشیان با دوران مادها چندان تفاوتی نکرده باشد. پیرامون پوشاک زنان در این دوره چنین نوشته اند: «از روی برخی نقوش مانده ازآن زمان، به زنان بومی برمی‌خوریم که پوششی جالب دارند. پیراهن آنان پوششی ساده و بلند یا دارای راسته چین و آستین کوتاه‌است. به زنان دیگر آن دوره نیز برمی‌خوریم که ازپهلو به اسب سوارند. اینان چادری مستطیل شکل بر روی همه لباس خود افکنده و در زیر آن، یک پیراهن با دامن بلند و در زیر آن نیز، پیراهن بلند دیگری تا به مچ پا نمایان است»: بسیاری از تارنماها
پوشش زنان در دوران اشکانیان: لباس زنان اشکانی پیراهنی بلند تا روی زمین، گشاد، پرچین، آستین‌دار و یقه راست بوده‌است. پیراهن دیگری داشته‌اند که روی اولی می‌پوشیدند و قد این یکی نسبت به اولی کوتاه و ضمناً یقه باز بوده‌است. همچنین از آثار این دوره، روسری ابریشمین خوش رنگ و نگار و نفیس زنان سنگسری به جا مانده و سده هاست که زنان سنگسری آن را می‌بافند و می‌آرایند. آنان این روسری را به ترتیب خاصی بر سر خود می‌بندند، که این خود نمونهٔ کامل پوشش سر زنان در زمان اشکانیان می‌باشد: تارنماها و منابع گوناگون
پوشش زنان در دوران ساسانی: زنان ساسانی از دراپه ( حرکت ها یا چین های ملایم پارچه بر روی بدن ) برای فرم دادن به تن پوش خود استفاده می کردند. در نقوش باقی مانده زنان با پیراهن های بلند و گشاد و دراپه دار با آستین های بلند یا بدون آستین طراحی شده اند. این پیراهن ها مانند دوره اشکانیان به وسیله نواری در زیر سینه چین های فراوانی ایجاد می کرده است در بعضی نقوش می بینیم که در انتهای دامن این پیراهن پارچه پرچین دیگری افزوده شده که احتمالاً برای متمایز کردن از پیراهن های ساده و فراخ اشکانی بکار می رفته و نیز در برخی نقوش روی پیراهن آستین دار و فراخ پیراهنی بی آستین با یقه ی دراپه دار می پوشیدند که دو سرشانه ی آن بوسیله ی سگگ یا دگمه ای بهم می رسید. پیراهن یا تونیک چاکدار نمونه دیگری از تن پوش زنان این دوره می باشد و کاملاً شبیه پیراهنی است که مردان ساسانی بر تن می کردند منتها بلند تر و تا نیمه ساق پا می رسید و قلابدوزی چاک های آن نیز از ویژگی های تونیک زنان این دوره می باشد که با شلوار پوشیده می شد. از بررسی بشقاب های نقره بدست می آید که چادر برای زنان ساسانی از عناصر پوشش تن و سر بوه است. گاهی آن را مانند زنان روستایی بدورکمر یا باسن می بستند و یا مانند بالا پوش بر روی دوش خود می انداختند. بلندی چادر تا وسط پا می رسید. البته در طاق بستان در صحنه ی شکار، سربند ها و دستار هایی نیز بر سر زنان نوازنده چنگ مشاهده می شود که مبیّن رواج این نوع پوشش در میان طبقات پایین تر اجتماع است. زنان ساسانی بر روی دوش یا بازوان خود شال هایی می انداختند که مانند شال های هندی دراز وبلند بود و بطور مورب از روی شانه راست یا چپ می گذشت و تا پایین ادامه داشت. کاربرد این شال ها احتمالاً به موقعیت اجتماعی پوشنده آن بستگی داشته است: تارنمای تاریخ پوشاک
.زنان آریایی و رقص و موسیقی و آواز
بهرام گور پادشاه خوش‌گذران ساساني، كه به سبب دل‌بستگي بسيارش به موسيقي مشهور بود، دختران آوازخوان و رقاص را فرا دست مي‌آورد. طبق داستاني، سه دختر يك دهقان از وي پذيرايي كرده بودند: «يكي پاي‌كوب (رقاص) و دگر چنگ زن و ديگري، خوش آواز لشكرشكن» (شاهنامه). زنان رقاص از جمله‌ي تصاوير موزاييك هاي تزييني كاخ شاپور يكم در «بيشاپور»اند. چهار دختر رقصنده‌ي داراي نشانهاي فرخنده (ظاهراً پيكره‌هايي به شكل پرندگان، گل‌ها، و جانوران) بر كوزه‌اي نقره‌اي از سده‌ي ششم، به دست آمده از كلاردشت مازندران (اينك در موزه‌ي ايران باستان) تصوير شده‌اند؛ بر كوزه‌اي نقره‌اي از سده‌هاي ۶ و ۷ میلادی، محفوظ در موزه‌ي متروپليتن هنر نيويورك، رقصندگان بسان «ساقي ها» نمايش داده شده‌اند؛ آنان «جامه‌هايي چسبان، با آستين دراز و از جنسي شفاف پوشيده اند» و جز آن، «قطعه پارچه‌اي نيز بدن‌شان را در زير ران ها در برمي‌گيرد». هر كدام نيم‌‌تاج گوهر نشاني را بر سر گذاشته و گردن بند، پاي بندها و گوشواره هايي را آويخته‌اند. از تاريخي كمي متأخرتر، پياله‌اي به شكل قايق در گالري هنر والترز بالتيمور موجود است كه با صحنه‌ي برتخت نشيني، و بر كناره‌هاي باريك تر آن، با دو رقاص برهنه كه پوشش خود را به هوا افكنده‌اند، آراسته شده است. ديوارنگاره هايي متعلق به سده‌ي ششم ميلادي از «پنجيكنت»، با تصويري از رقاصان، گواه و نشانهاي از جنبه‌ي رسمي و آييني رقص را در شرق ايران فرا دست مي‌آورد: تارنمای گزیده ای از نوشتارها
برخی از زنان موسیقی دان آریایی: نکیسا (چنگ نواز و خوانندهٔ عهد خسروپرویز ساسانی) - رامتین یا رامین (چنگ نواز در دوران پادشاهی ساسانیان که برخی وی را همان رامین عاشق ویس می شناسند): تارنمای گزیده ای از نوشتارها
زنان نامدار آریائی
فرناز یا دغدویه مادر زرتشت/ آتوسا (از شهبانو های ایران، دختر کوروش کبیر و همسر دو پادشاه هخامنشی کمبوجیه و داریوش یکم و مادر خشایارشا)/ آرتمیس (فرمانده ی نیروی دریایی ایران در دوران هخامنشی)/ پوراندخت و آذرمیدخت ساسانی: تارنمای گزیده ای از نوشتارها
" آناهیتا "، ایزد بانوی نامدار آریایی ها: تارنمای گزیده ای از نوشتارها
"ماندانا " مادر کوروش بزرگ و اولین موسس مدرسه در ایران: تارنمای ویکی پدیا
"ماندانا" نخستین ملکه ی مادر در تاریخ ایران: تارنمای گزیده ای از نوشتارها
"ماندانا" نخستین ملکه ی مادر در تاریخ ایران: تارنمای گزیده ای از نوشتارها
"کاساندان" نخسین شخصیت قدرتمند کشور ایران پس از شاه بوده است . کاساندان تحت نام ملکه ی ٢٨ کشور آسیایی در کنار همسرش کورش بزرگ حکمرانی می کرده است. مورخ یونانی ( گزنفون ) از وی به نیکی و بزرگ منشی یاد کرده است: تارنمای کوروش بزرگ
"پانته آ " زیباترین بانو در دوران کوروش هخامنشی: تارنمای گزیده ای از نوشتارها
"پوراندخت" نخستین شاه زن در ایران باستان: تارنمای گزیده ای از نوشتارها
تهیه و تدوین:
دکتر منوچهر سعادت نوری
بخش های پیشین مجموعه ی ایرانیان درپهنه ی سرزمین نیاکان آریایی
