مدرسه ٔ طب گندی شاپور (جندی شاپور) در خوزستان
شاپور اول ساسانی (٢٤١ - ٢٧١ میلادی) از اسیران رومی دسته ای را به کار بنای شهر گندی شاپور گماشت. گندی شاپور از آغاز کار مرکزیت علمی یافت و حتی به نقل بعضی از مورخان شاپور فرمان داد تعدادی از کتب یونانی به پهلوی ترجمه شود و آنها را در شهر مذکور گرد آورند. در عهد شاپور دوم یا شاپور ذوالاکتاف (٣١٠ - ٣٧٩ میلادی) تیادورس طبیب نصرانی برای معالجه ٔ شاه به دربار خوانده شد و شاپور او را در گندی شاپور مستقر ساخت - وی در آن شهر اشتهار یافت وطریقه ٔ طبابت او معروف شد. گندیشاپور از مهمترین مراکز تجمع علمای عیسوی و محل تعلیم طب یونانی و آمیزش آن با طب ایرانی و هندی شد و این ترقی خصوصاً در عهد انوشیروان بیشتر برای آن حاصل گشت، چنانکه دانشمندان سریانی زبان ایرانی و علمای هندی و زردشتی در آنجا مشغول کار بودند. توجه این علما کمتر به فلسفه و ریاضیات و بیشتر به طب بود و اصولاً مدرسه ٔ طب گندی شاپور و بیمارستان آن در اواخر عهد ساسانی به مراحل عالی شهرت ارتقاء جسته بود. در این مدرسه از تجارب ملل مختلف یعنی طب ایرانیان و هندوان و یونانیان و علمای سریانی زبان استفاده می شد
مدرسه ی امامیه (مدرسه ی بابا قاسم) در اصفهان
این بنا در خیابان هاتف، کوچه بابا قاسم، مجاور مقبره ی بابا قاسم واقع شده و از ساخته های قرن هشتم هجری و از قدیمی ترین مدارس طلبه نشین اصفهان است. بابا قاسم اصفهانی از عرفای نیمه اول قرن هشتم هجری بود و به نظر می رسد مدرسه را یکی از مریدانش به نام سلیمان دامغانی، حدود سال ۷۲۵ هـ.ق برای تدریس او ساخته است. بعد از مرگ بابا قاسم نیز همین شخص حدود سال ۷۴۱ هـ.ق مقبره ی بابا قاسم را مجاور مدرسه می سازد. به همین دلیل، مدرسه با مقبره از نظر ساخت و تزئین شباهت هایی به هم دارند. کتیبه ها و بخشی از تزیینات کاشی نمای داخلی مدرسه حکایت از آن دارد که این بنا در دوره شاه محمود مظفر (۷۵۹ - ۷۶۶ هـ.ق) تعمیر و تزئین شده است
مدرسه ی چهارباغ که مدرسه سلطانی و مدرسه مادرشاه نیز نامیده می شده، آخرین بنای تاریخی دوران صفوی در اصفهان است که برای تدریس و تعلیم به طلاب علوم دینی در دوره ی شاه سلطان حسین، آخرین پادشاه صفوی، از سال ۱۱۱۶ تا ۱۱۲۶ هجری قمری ساخته شده است. مدرسه ی چهار باغ که به قول بسیاری از محققین هم مدرسه و هم مسجد بوده است، با ۸۵۰۰ متر مربع مساحت در ضلع شرقی خیابان چهارباغ قرار دارد. مدرسه ی چهارباغ امروزه مدرسهٔ علمیهٔ امام صادق نام دارد
دبیرستان ادب در اصفهان این دبیرستان ابتدا به نام کالج انگلیسی ها و نیز مدرسه ی عالی انگلیسها نامیده می شد: منابع گوناگون
دبیرستان ادب از دبیرستان های قدیمی اصفهان است که توسط کشیش رابرت بروس در حدود سال ۱۲۴۹ خورشیدی، در محله ی جلفای اصفهان به عنوان مدرسه و سپس کالج بنیان نهاده شد. پس از دکتر بروس، اسقف استیورت در سال ۱۲۷۲ خورشیدی کالج را از جلفا به خانه ی امین الشریعه در چهار سوق شیرازی ها (خیابان هشت بهشت) منتقل کرد. پس از اسقف استیورت در سال ۱۳۰۰ الیس و واکر ولینتن به ریاست رسیدند. ساختمان کالج در سال ۱۳۰۲ بازسازی و " استیورت مموریل کالج" نامیده شد. در سال ۱۳۱۲ به دستور رضا شاه نام استیورت مموریل کالج به دبیرستان ادب تغییر یافت. طبق امریه ی دولت ایران در ۱۳۱۹ که تمامی مدارس خارجی باید بسته شود پس از مذاکراتی دبیرستان ادب با اثاثه‌اش به دولت ایران فروخته شد و از آن به بعد تحت نظر مستقیم وزارت فرهنگ قرار گرفت. اسقف تامسن و آیلیف آخرین روسای دبیرستان بودند و تا سال ۱۳۱۹ که دبیرستان به وزارت فرهنگ منتقل شد در این مقام باقی بودند. در سال ۱۳۱۹ منصور منصوری به ریاست دبیرستان و حسین عریضی به عنوان معاون انتخاب شدند. پس از انقلاب نام این دبیرستان به دبیرستان "شهدای ادب" تغییر کرد. دانش‌آموختگان سرشناس: بهرام صادقی- رضا ارحام صدر - حمید مصدق - حسن کسایی - داریوش فروهر - محمدعلی کشاورز - هوشنگ گلشیری و بسیاری دیگر
مدرسه ی بهشت آیین نخستین دبیرستان دخترانه ی شهر اصفهان است که درسال ۱۲۷۹ خورشیدی در زمان مظفرالدین شاه قاجار توسط مبلغان مذهبی انگلیس تأسیس شد. در ابتدا این مدرسه با نام دوشیزگان در خیابان عباس آباد جنب کلیسای حضرت لوقا تأسیس شد. برنامه ی دروس مدرسه بر اساس مدارس انگلیسی پی‌ریزی شده بود. زبان اول انگلیسی و تمام دروس (جغرافیا، ریاضی، علوم و تاریخ) به این زبان تدریس می‌شد و آموزش کتاب مقدس انجیل جزو برنامه درسی دانش آموزان بود. از بدو تأسیس مدرسه تا ۱۳۰۶ مدیران و معلمان مدرسه انگلیسی بودند اما دراین سال خانم جوانی به نام میس آیدین مدیر مدرسه شد. وی قبلا به مدت دو سال در مدرسه میسیونری کرمان مشغول کار بود. به علت آشنایی میس آیدین با فرهنگ ایرانی و غربی و تسلط به زبان انگلیسی در توسعه مدرسه مؤثر واقع شد و پس از مدت کوتاهی به مدیریت مدرسه دوشیزگان برگزیده شد. وی درسال ۱۳۰۷ خورشیدی موفق می‌شود زمین وسیعی برای احداث مدرسه دوشیزگان در شمال مدرسه اسقفی کالج انگلیسی (دبیرستان ادب فعلی) فراهم نماید. دبیرستان دارای سیکل یک بود و در همین سال کلاس چهارم با ۱۳ نفر دانش آموز آغاز به کارکرد و سال بعد کلاس پنجم متوسطه تأسیس شد و سیکل دو دبیرستان دخترانه ی بهشت آیین درسال ۱۳۱۲ طی مراسمی افتتاح گردید. به علت قرار گرفتن این مدرسه در مکانی تاریخی مربوط به عهد صفویه پس از بررسی و تحقیق، نام بهشت آیین برای این مدرسه برگزیده شد
برخی دیگر از مدارس نامی و قدیمی اصفهان: مدرسه علیه (دانش آموزان و اولیای مدرسه علیه اصفهان در ۱۳۱۵) - مدرسه ی صارمیه و بسیاری دیگر
این مدرسه که امروزه تنها بخش کوچکی از بنای اصلی آن به جای مانده، در محله ی شاه ابوالقاسم از محلات قدیمی یزد واقع شده و در سال ۷۳۷ هـ.ق توسط خواجه شهاب الدین قاسم طراز ساخته شده است. نامبرده مسجدی نیز در کنار مدسه ی خواجه شهاب الدین بنا کرده بود. مسجدی که اکنون در این محل و در کنار حسینیه قرار دارد، بنای جدیدی است که به جای مدرسه قدیمی ساخته شده و از بنای قدیم مدرسه تنها سردر و کریاس آن باقی مانده است. مولف «تاریخ یزد» (قرن ۹ هـ.ق) درباره ی این مدرسه می نویسد : "هرچند که مدرسه کوچک است، اما تمام را به کاشی تراشیده تزئین کرده و درگاه عالی و قبه نیکو دارد و آب تفت در آن جاری است و القاب در کتابه در مدرسه، به کاشی تراشیده و تاریخ آن را ثبت کرده و ساحت در مسجد مقابل آن را بغایت خوبی ترتیب داده است"... از مطالب "جامع مفیدی" (قرن ۱۱ هـ.ق) نیز برمی آید که در زمان نگارش این اثر، مدرسه خراب شده و فضای مسجد به خانه ها اختصاص یافته است. سردر و کریاس باقی مانده مدرسه، با کاشی های زیبای معرق و کتیبه های تاریخی و قرآنی تزیین شده اند. کتیبه ی تاریخی بالای سردر به خط ثلث نوشته شده و تنها بخش کوچکی از آن باقی است.
دبیرستان ایرانشهر مربوط به دوره قاجار است و در یزد، برزن قدیمی گودال مصلی، ابتدای خیابان رجائی (خیابان ایرانشهر) واقع شده و در ۴ تیر ۱۳۷۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. دبیرستان ایرانشهر یزد نخستین دبیرستانی است که در یزد تاسیس شد. دانش‌آموختگان سرشناس: دکتر احمد نقیب زاده استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران - دکتر محمدعلی اسلامی ندوشن (نویسنده - مترجم و شاعر) و...
با نام رسمی دبیرستان حکیم عمر خیّام نیشابوری، (ساختهٔ ۱۹۴۰م) کهن‌ترین دبیرستان و آموزشگاه نوین در نیشابور است. این دبیرستان در ۸ مرداد ۱۳۸۱ در آثار ملی ایران ثبت شد. شعارش «توانا بود هر که دانا بود» و مساحتش حدود ۹۰۰۰ متر است. هر ساله هم‌زمان با روز ملی عمر خیام، زنگی به یادبود او در این مدرسه نواخته می‌شود و مراسمی نیز برپا می‌گردد. در ۲۸ اردیبهشت ۱۳۹۵، موزهٔ تاریخ آموزش نیشابور در این دبیرستان گشایش یافت
دبیرستان پاسارگاد از مدارس مشهور منطقه کیان پارس اهواز است که پیش از انقلاب ۵۷ بنام مدرسه آمریکایی ها بوده است و پس از انقلاب با نام دبیرستان کاشانی به فعالیت خود ادامه می‌دهد
دبیرستان رازی (افتتاح در ۱۳۱۶) دبیرستان قدیمی است که از نمادهای فرهنگی آبادان به شمار می‌آید. این دبیرستان در منطقه سیکلین و در نزدیکی فلکه مجسمه واقع شده است. دبیرستان رازی در دهه ۱۳۳۰ از مراکز فعالیت‌های سیاسی دانش‌آموزی بوده است. مانوک خدابخشیان، ناصر تقوایی، امیر نادری، نجف دریابندری و … از دانش‌آموختگان این دبیرستان هستند
دبیرستان سلطانی مربوط به دوره ی قاجاریه است و در ابتدا توسط خانم سلطان الحاجیه وقف و در نرسیده به مسجد مشیر شیراز، کنار باربند مشیر واقع بود که سپس در دوران پهلوی زمین جدیدی واقع در خیابان ذوالانوار مشیر غربی هفت شیراز خریداری و دبیرستانی در دو طبقه بسیار بزرگ ساخته شد. پس از انقلاب ۵۷ نام آن به دبیرستان ملاصدرا تغییر یافت. در سال ۱۳۹۱ بنای دوم این دبیرستان واقع در خیابان ذوالانوار مشیر غربی هفت تخریب و بنای جدید با جداسازی حیاط بسیار بزرگ ساخته شد
مدرسه حکیم نظامی یکی از قدیمی‌ترین مدرسه هاست که درسال ۱۲۸۷ هجری خورشیدی در عصر قاجاریه تأسیس شده است و از نمادهای فرهنگی آستارا به شمار می‌آید. دراین دبیرستان شخصیت‌هایی مانند نیمایوشیج در سال های ابتدایی ۱۳۰۰ هجری خورشیدی تدریس نموده‌اند
مدرسه ی سعادت یا مدرسه ی سعادت مظفری مربوط به دوره قاجار است و در بوشهر، خیابان امام، روبروی میدان معلم واقع شده و در ۱۱ بهمن ۱۳۷۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. مدرسه ی سعادت در سال ۱۲۷۸ به سبک نوین آموزشی تأسیس شد که از نظر تاریخی مادر مدارس جنوب ایران است. این مدرسه ابتدا به وسیله ی احمدخان دریابیگی حکمران وقت بوشهر در مرکز شهر و نزدیک حسینیه (برحه کازرونی‌ها) تأسیس شد. در این مورد می‌خوانیم: «در ابتدا، دریابیگی خانهٔ حاج محمد حسین صفر را که در مرکز بوشهر و نزدیک حسینیه، واقع شده بود، به منظور تأسیس مدرسه اجاره می‌کند و محمد باقر بهبهانی را که مدت‌ها منشی تجارتخانهٔ ملک التجار بود، با میرزا حسین فاضل اهرمی و میرزا علی و میرزا آقا دلال شیرازی را به سرپرستی و ارشاد بیست تن از کودکان دشتی و تنگستان، وا می‌دارد و اینان مدرسه‌ای را به طریق مکتب‌خانه در دو اتاق خانهٔ یادشده بر روی گلیم برگزار می‌کنند و در نخستین مرحله، قرائت جزو اول قرآن را به کودکان تعلیم می‌دهند. این کودکان عموماً تهیدست و بی‌سرپرست بوده، بهمین جهت علاوه بر فراگرفتن درس، اطعام و نگهداری می‌شوند». بعد از محمد باقر بهبهانی، شیخ محمدحسین سعادت و برادرش شیخ عبدالکریم سعادت از معلمین اولیه بودند. به جهت کمک‌های نقدی مظفرالدین شاه که به درخواست دریابیگی صورت گرفت، این مدرسه به سعادت مظفری مشهور شد... اینک چند سالیست که سالروز تأسیس مدرسه ی سعادت به عنوان روز بوشهر جشن گرفته می‌شود
جبار عسگرزاده در اردیبهشت ۱۲۶۴ در شهر ایروان پایتخت کنونی جمهوری ارمنستان به دنیا آمد و جدّش از مردم تبریز و یا ارومیه بود. او ابتدا در تبریز کودکستانی را تحت عنوان «باغچه اطفال» دایر کرد و به همان خاطر خود را "باغچه‌بان" نامید. او مدرسه ی ناشنوایان را در سال ۱۳۰۳ در تبریز دایر کرد. این مدرسه جنب باغچه ی اطفال در کوچه انجمن در ساختمان معروف به عمارت انجمن تأسیس شد
همچنین نگاه کنید به نوشتاری از همین نگارنده پیرامون "برخی از مدارس نامی و قدیمی تهران":
تهیه و تدوین:
دکتر منوچهر سعادت نوری
بخش های پیشین مجموعه ی یادداشت ها و نوشتارها و نامه ها
